م.طيبي در تقويم رسمي کشور، روز 24 آبان ماه به نام «روز کتاب، کتابخانه و کتابداري» ناميده شده است. اين روز را گرامي داشته، به کتابداران، کتابفروشان و خادمان کتاب تبريک مي‌گوييم و براي تمامي آنان آرزوي تندرستي و شادکامي داريم. كتاب بنا به تعريف يونسكو «تك نگاشتي است غير ادواري كه مجموع صفحات […]
م.طيبي
در تقويم رسمي کشور، روز 24 آبان ماه به نام «روز کتاب، کتابخانه و کتابداري» ناميده شده است. اين روز را گرامي داشته، به کتابداران، کتابفروشان و خادمان کتاب تبريک مي‌گوييم و براي تمامي آنان آرزوي تندرستي و شادکامي داريم.
كتاب بنا به تعريف يونسكو «تك نگاشتي است غير ادواري كه مجموع صفحات آن بدون احتساب جلد از 48 صفحه بيشتر باشد و كم‌تر از آن را «جزوه» نامند».
کتابخانه جايگاه نگه‌داري کتاب براي در دسترس بودن به هنگام نياز است و کتابخانه‌ها نيز در خدمت عرضه و امانت کتاب به خواستاراني است که به آن‌ها براي يک بار مطالعه و احياناً يادداشت برداري نيازمند اند. پيداست که کتاب‌هاي منبع و مرجعي که انسان ناگزير از مراجعه‌ي دائمي به آن‌هاست، بهتر است خريداري شده، همواره در دسترس باشند، مانند يک فرهنگ لغت معتبر يا دايرة المعارف عمومي.
البته امروزه از طريق شبکه‌هاي ماهواره‌اي، اينترنتي و در مفهوم عام‌تر فضاي مجازي امکان دسترسي سريع و آسان به بسياري از اطلاعات لازم وجود دارد، به ويژه هنگامي که دانش‌ورزان يا صاحب‌نظران تازه‌ترين يافته‌هاي خود را در قالب مقالات علمي و به روز در پايگاه‌هاي اختصاصي خود، به کاربران و علاقه‌مندان عرضه مي‌کنند. اما در بسياري از موارد نيز به خاطر دسترسي و امکان ويرايش برخي از اين اطلاعات به وسيله‌‌ي عموم کاربراني که ممکن است تخصصي هم در آن زمينه نداشته باشند، اعتماد و اطمينان صددرصد به اين اطلاعات معقول به نظر نمي‌رسد.
با توجه به اين که در گذشته‌هاي دور، به هر دليل، نيازي به سوادآموزي عمومي احساس نمي‌شد، کتابخانه‌ها بيشتر در اختيار دربارها و يا دانشمندان بوده است و شمارگان نشر کتاب به دليل نبودِ امکاناتِ تکثير نيز بسيار محدود. به ويژه که در دوره‌هاي نخستينِ پيدايش و يا ابداع خط، از آن براي نوشتن فرمان‌ها و دستورالعمل‌هاي حکومتي بهره مي‌بردند و اين دستورالعمل‌ها بر روي لوح‌هاي گلي و بعدها سنگ، چوب، چرم، پوست، پاپيروس نوشته و در دربارها نگه‌داري مي‌شدند. بنابراين مي‌توان گفت: نخستين کتابخانه‌ها در گذشته، کتابخانه‌هايي بوده که از گردآوري اين گِل نوشته‌ها فراهم مي‌آمده و در تملک پادشاهان وفرمانروايان بوده است. البته دانشمندان نيز بر حسب نياز و توانايي خود کتابخانه‌هايي داشته اند.
پبشبنيان کتاب‌ها را با دست مي‌نوشتند و براي نوشتن از مرکبي استفاده مي‌شد که به راحتي شسته و يا با دستمالي نمناک پاک مي‌شد. و اگر حافظ مي‌گويد «بشوي اوراق اگر همدرس مايي» هم از اين روست.
پيشينه‌ي کتابخانه‌ها به تمدن‌هاي سومري، آشوري و بابلي نسبت داده شده است. بعدها تمدن‌هاي باستاني مصر، يونان، روم، چين، ايران و .. نيز به اين گروه پيوسته اند.
با کشف و پيدايش صنعت چاپ و ساخت کاغذ که چيني‌ها مخترع آن بودند، چاپ و نشر کتاب گسترش يافت و به تبع آن با رشد فرهنگِ مطالعه، کتاب و کتابخواني عموميت بيشتري يافت و به تدريج همگاني شد.
مي‌دانيم که تمدن ايران نيز از جمله تمدن‌هاي باستاني است و دانش و فرهنگ در اين سرزمين از ديرباز جايگاهي ويژه و درخور داشته است. گفته مي‌شود که در دوره‌ي هخامنشي، كتابخانه‌اي موسوم به كتابخانه‌ي شاهنشاهي بوده و در دوره‌ي ساساني كتابخانه‌هايي در كنار آتشكده‌ها وجود داشته است.
از مشهورترين كتابخانه‌هاي ايران بعد از اسلام نيز كتابخانه‌ي نوح بن ساماني در بخارا، كتابخانه‌ي عضدالدوله ديلمي در شيراز، كتابخانه‌ي صاحب بن عباد در ري (دارالكتب ري)، كتابخانه‌ي فرقه‌ي اسماعيليه و … را مي‌توان نام برد.
امروزه بزرگ‌ترين کتابخانه‌ها كتابخانه‌ي لنين در مسكو، كتابخانه‌ي كنگره‌ي آمريكا و كتابخانه‌ي ملي فرانسه اند.
اما کتابخانه‌هاي بزرگ ايران: کتابخانه‌ي ملي در تهران، کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي در مشهد و کتابخانه‌ي آيت الله مرعشي در قم است.
انواع کتابخانه‌ها:
- شخصي: در منازل و متعلق به افراد خانواده است. هر کس برحسب نياز خود منابع مورد نظرش را تهيه و در کتابخانه‌ي شخصي نگه‌داري مي‌کند.
- آموزشگاهي (مدرسه): مجموعه‌اي از كتاب‌هاي مناسب و خواندني در زمينه‌هاي گوناگونِ علوم، ادبيات، هنر و … به منظور كمك به رشد فكري و پرورش دانش‌آموزان … و راهنمايي آنان در انتخاب و مطالعه‌ي كتاب در اين کتابخانه‌ها فراهم مي‌آيد.
- دانشگاهي: اين كتابخانه‌ها، منابع لازم را براي تأمين نيازها و بالابردن سطح آگاهي دانشجويان، استادان و كارمندان دانشگاه تهيه و عرضه مي‌كنند.
- ويژه: اين گونه كتابخانه‌ها دربرگيرنده‌ي موضوع‌هاي خاص براي خوانندگان خاص است: كتابخانه‌هاي شركت‌هاي بزرگ صنعتي و …
- عمومي: در شهرها و روستاها ايجاد شده، به افراد محلي خدمات مي‌دهد. مراجعان به اين كتابخانه‌ها، اشخاصي با تحصيلات متفاوت و انگيزه‌هاي گوناگون اند. اين كتابخانه‌ها در ايران زيرِ نظرِ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي اداره مي‌شوند.
- ملي: توسط دولت ايجاد مي‌شود وداراي ميليون‌ها جلد كتاب است. هدف اصلي كتابخانه‌ي ملي گردآوري و حفظ كتاب‌ها و ساير مواد چاپي منتشر شده در كشور است …
نظام طبقه بندي كتاب دركتابخانه‌ها
با بالا رفتن شمارگان کتاب‌ها و تنوع و فراواني آثار مکتوببه تدريج ضرورت طبقه‌بندي کتاب (علوم) احساس شد و در پي آن صاحب نظران در پي يافتن و کشف شيوه‌هايي براي طبقه بندي هرچه علمي‌تر برآمدند.
ظاهراً در ايران قرن سوم هجري، نخستين بار فارابي علوم (کتاب‌ها) را به طرزي خاص (در هفت گروه)، طبقه بندي نموده است. …
اما روش‌هاي معمول امروزين طبقه بندي کتاب:
امروزه در آموزشگاه‌ها، كتابخانه‌هاي شخصي و … معمولاً كتاب را به شيوه‌هاي گوناگون الفبايي عناوين كتاب، موضوعي و يا … طبقه بندي مي‌كنند.
متداول‌ترين روش علمي طبقه بندي كتاب در كتابخانه‌هاي امروزين، روش‌هاي ذيل است:
الف) روش كنگره (L.C). كتابخانه‌ي كنگره و اغلب كتابخانه‌هاي دانشگاهي آمريكا از اين نظام استفاده مي‌كنند. در اين روش همه‌ي دانش‌ها و معارف بشري را به 21 طبقه تقسيم كرده، هر طبقه‌ي اصلي با يكي ازحروف و در رده‌هاي فرعي با دو حرف مشخص شده اند. رده‌هاي فرعي‌تر با حرف و عدد نمايش داده مي‌شوند. پس از شماره‌هاي رده، شماره‌ي نويسنده و … مي‌آيد.
A كليات B فلسفه-ـ دين
C علوم وابسته به تاريخ D تاريخ عمومي و جهان باستان
E جغرافيا، مردم شناسي، فرهنگ عامه و غيره H علوم اجتماعي
J علوم سياسي k حقوق
L آموزش و پرورش، 1 L (مؤسسات آموزش عالي در ايران)
M موسيقي N هنرها
p زبان و ادبيات Q علوم پزشكي
S كشاورزي Tتكنولوژي
U علوم نظامي V دريانوردي
Z كتاب شناسي
ب) روش ديويي (دهدهي/ اعشاري): مبدع اين روش ملويل ديويي آمريكايي (1876م) است.
اين نظام براساس تقسيم بندي دهگانه‌ي دانش و طبق علامت‌هاي عددي زير استوار است. در اين روش ابتدا علوم به ده طبقه‌ي كلّي تقسيم مي‌شوند و هر طبقه نيز به زيرمجموعه‌هاي ده گانه و هر كدام از آن‌ها نيز به زيرمجموعه‌هاي زيرمجوعه‌هاي دهگانه‌ي ديگر قابل تقسيم اند:
000 ـ 099 كليات (آثار كلي: دايرة المعارف، روزنامه‌ها و …) 100 ـ 199 فلسفه و علوم وابسته
200 ـ 299 اديان 300 ـ 399 علوم اجتماعي
400 ـ 499 زبان و زبان‌شناسي 500 ـ 599 علوم نظري
600ـ699 علوم عملي 700 ـ 799 هنرها
800 ـ 899 ادبيات 900 ـ 999 تاريخ و جغرافيا
ارقام اين رده بندي در تقسيمات فرعي به تدريج طولاني مي‌شوند. امّا اين رده بندي نسبتاً ساده و قابل فهم و به خاطر سپردنش آسان بوده، افزون بر آن انعطاف پذير است و قابل تعديل و تلفيق.
معمولا کتابخانه‌هاي عمومي در سراسر جهان از اين نوع تقسيم بندي (ديويي) بهره مي‌برند. …
در شيوه‌ي پژوهش‌هاي کتابخانه‌اي، کتابخانه نقش مهمي دارد و مي‌تواند تأمين کننده‌ي دست کم بخشي از مواد لازم [و البته مکتوب] براي محققان و پژوهشگران باشد.
اين منابع نيز به مرجع و غير مرجع، اصلي و فرعي و … تقسيم مي‌شوند.
منابع مكتوب شامل: لوحه‌هاي گِلي، طومارها، نسخه‌هاي خطي، نامه‌ها، وقف نامه‌ها و … كه از گذشتگان به جا مانده و هم‌چنين آنچه در كتابخانه‌ها در دسترس عموم قرار مي‌گيرند، مي‌باشد.
منابع جديد: فيلم‌هاي مستند و سينمايي، عكس، نوارهاي صدا و صداـ تصويري، ديسك‌هاي فشرده‌ي نوري، نرم افزارهاي رايانه‌اي، و … كه مجموعه‌ي آن‌ها را منابع شنيداري، ديداري و رايانه‌اي مي‌گويند نيز به تدريج جايگاه خود را در کتابخانه‌ها باز مي‌کنند.
با توجه به آنچه گفته شد، پيداست که کتابداري، تخصصي ويژه است که بايد آن را فراگرفت. بر اين پايه رشته‌ي کتابداري از دوره‌ي متوسطه در برنامه‌هاي درسي پيش بيني شده و در سطوح عالي‌تر نيز امکان تحصيل آکادميک در اين رشته فراهم گرديده است.
امروزه ديگر کتابداري جايگاه ويژه‌ي خود را يافته است و کتابداران سخت‌کوشي را مي‌توان ديد که يا خود ميدان‌دار پژوهش‌هاي علمي بوده و هستند يا پژوهشگران را هدايت و راهنمايي مي‌کنند.
منابع و مآخذ :
1 . حري، عباس. آيين گزارش نويسي. تهران: دبيرخانه هيئت امناي كتابخانه‌هاي عمومي كشور، 1371.
2 . روش مطالعه و تحقيق– درس بررسي و مطالعه در كتابخانه. (كتاب درسي سال اول مراكز تربيت معلم. تهران: شركت چاپ و نشر ايران، 1367.
3 . صبا، ايرج. شيوه‌ي بهره گيري از كتابخانه و منابع آن (آشنايي با كتابخانه و اصول كتابداري). تهران: دانشگاه پيام نور، 1377.
4 . منصورنيا، حميد. آشنايي با مقدمات پژوهش علمي. تهران: شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي ايران، 1375.
