اثرات تقسيمات کشوري برتوسعه پايدار شهرستان فيروزه

دکتر امين اله شمسايي

فرهنگي- مدرس دانشگاه – دکتري جغرافيا و آمايش مناطق محيطي از دانشگاه فردوسي مشهد

 الزام به انجام برنامه ريزي متمرکز در سطح ملي در کشورهاي در حال توسعه همواره خود دليلي برعدم شناخت نيازهاي جوامع روستايي در سطح محلي و نوعي استبداد در برنامه ريزي و ارائه خدمات بوده است.

هر حکومتي براي اداره قلمرو سرزميني خود و تسهيل در ارائه خدمات و گسترش حاکميت ، ناگزير است که کشور را به واحد هاي اداري کوچک تر تقسيم کند. يعني محدوده ي کشور معمولا در نقاط روستايي به آبادي و در نقاط شهري به شهر و درشهرهاي بزرگ به نواحي ( محله، منطقه يا ناحيه ) شهري تقسيم شود . اين نظام سلسله مراتبي اداري را «تقسيمات کشوري» مي نامند که در هر کشوري با در نظر گرفتن سابقه ي تاريخي، فرهنگ، شرايط جغرافيايي، شرايط اقتصادي، سياسي و عوامل و متغيرهاي ديگر متفاوت است.

در واقع منظور و يا حداقل اثر هر نوع تقسيمات کشوري، تمرکززدايي است. کارکرد دو وجهي سازماندهي سياسي فضا به گونه اي که از يک سو بتواند با توجه به نياز نواحي، خدمات و امکانات را در اختيار سکنه ي نواحي سياسي قرار دهد و از سوي ديگر تا پايين ترين سطح با حضور نماينده ي عالي دولت حاکميت را تسهيل و تحکيم نمايد.

از سوي ديگر با وجود مهاجرت هاي گسترده روستايي- شهري و روند شتا بان تبديل روستاها به شهرکه باعث کاهش جمعيت روستايي در چند دهه اخير شده ، هنوز نواحي روستايي بخش عمده اي از جمعيت و عرصه هاي طبيعي کشور را به خود اختصاص داده اند و جامعه روستايي نقش اساسي درحيات اقتصادي و اجتماعي کشور دارد و در اين نظام روستاها به عنوان کانون هاي پراکنده سکونت گاه هاي انساني از اهميت ويژه اي برخوردارند. درسکونت گاه هاي روستايي علي رغم تلاش هاي بي وقفه براي توليد که به طور غالب در فعاليت هاي کشاورزي است، هميشه فقر، عدم توسعه يافتگي و درحاشيه قرار گرفتن مناطق توسعه يافته وجود داشته است. اين عناوين زماني بيشتر نمود عيني مي يابند که درسکونت گاه هاي روستايي محروميت از خدمات  و دسترسي به آنها اهميت بيشتري مي يابد  و الزام به انجام برنامه ريزي متمرکز در سطح ملي در کشورهاي در حال توسعه همواره خود دليلي برعدم شناخت نيازهاي جوامع روستايي در سطح محلي و نوعي استبداد در برنامه ريزي و ارائه خدمات بوده است.

در طي دو دهه اخير درکشور مبحث ارتقاي سطوح مديريت سياسي فضاهاي جغرافيايي در قالب شکل دهي روستاها – شهرها، شهرها، بخش ها، شهرستان ها واستان هاي جديد مورد توجه دولت قرار گرفته است. اعمال سياست هايي که تاء ثيرات مختلفي در ابعاد گوناگون اقتصادي، اجتماعي، کالبدي – فضايي، نهادي – مديريتي، فرهنگي و اکولوژيکي بويژه درسطح سکونت گاه هاي روستايي داشته است.

در طي سه دهه گذشته؛ در سطح کشور؛ بحث انتزاع، الحاق، تبديل و ارتقاء سکونتگاه ها ي در سطوح محلي، منطقه اي و ملي و با انگيزه هاي متفاوت ( سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فضايي و ….) مورد توجه خاص سياستمداران، مسئولين و برنامه ريزان قرار گرفته و بر اين اساس تبديل شتابان تعداد زيادي از بخش ها به شهرستان اجرا گرديده است، اما به نظر مي رسد عليرغم اين سرعت بالا، آنهم در مدت زمان کوتاه، هنوز تحقيقات بنيادي و کاربردي درباره تمامي ابعاد آن، نقاط قوت، ضعف و بررسي تاء ثيرات آنها در مناطق مختلف جغرافيايي کشور و از جمله در اين ناحيه به انجام نرسيده است. همچنين مي توان به تاءثيرات بسيار زياد سازماندهي مجدد فضا بر تغيير و افزايش بودجه نواحي، ايجاد اشتغال پايداراز طريق تقويت اقتصاد محلي، جلوگيري از مهاجرت بي رويه روستاييان به مناطق ديگر، کاهش مشکلات و روندهاي تراکم سيستم اداري، ارائه خدمات به صورت بهينه و با کيفيت بيشتر، تفويض مسئوليت ها و اختيارات به مقا مات اداري محلي و به فعليت رسيدن توان هاي محلي و سرعت بخشي به تحولات روستايي اشاره کرد.

شهرستان فيروزه، يکي از شهرستان هاي استان خراسان رضوي است. اين شهرستان از نظر تقسيمات سياسي-اداري ، از دو بخش به نام هاي مرکزي و طاغنکوه ، دوشهر به نام هاي فيروزه و همت آباد و چهار دهستان به نام هاي فيروزه ، تحت جلگه ، طاغنکوه شمالي و طاغنکوه جنوبي تشکيل شده است .

 شهرستان فيروزه  تا آذر ماه  سال 1386، يکي از بخش‌هاي شهرستان نيشابور به نام تحت جلگه با 1524 كيلومتر مربع وسعت  و 51 هزار نفر  جمعيت بود واز دو بخش تشكيل شده بود:

1-   بخش مركزي شامل دو دهستان فيروزه و تحت جلگه به مركزيت شهر فيروزه.

2-   بخش طاغنكوه شامل دو دهستان طاغنكوه شمالي  و طاغنكوه جنوبي به مركزيت روستاي همت آباد شهر كهنه .

بخش تحت جلگه  شهرستان فيروزه دراواخر سال 1386 با عنوان شهرستان مستقل فيروزه از شهرستان نيشابور منتزع گرديد.

اين ناحيه به دليل دارا بودن  35336 نفرجمعيت روستايي (16/83  درصد )  از کل جمعيت  42536 شهرستان فيروزه و جمعيت حدود 5769 نفر ساکن شهر فيروزه و1434 نفر ساکن شهر همت آباد (86/16) از شرايط قابل اتکاء ملي در ارتباط با موضوع تقسيمات کشوري برخوردار است.

انگيزه‌ها و دلايل مختلفي موجب مي شود که مردم و مسئولين بخش در پي ارتقاء به شهرستان برآيند. اما به طور کلي شهرستان در سطوح تقسيمات سياسي از شخصيت ويژه‌اي برخوردار است و به لحاظ اداري وسازماني، ارگان‌هاي متعددي را در خود جاي مي‌دهد که دسترسي و برخورداري مناسب تري را در اين زمينه فراهم مي‌آورد. همچنين معمولا غالب برنامه‌ ريزي ها به تفکيک شهرستان صورت مي‌پذيرد که به عنوان مثال مي توان به تهيه طرح جامع (براي مرکز شهرستان با احتساب حد نصاب جمعيتي)، تخصيص بودجه سالانه و همچنين آمارگيري نفوس و مسکن که هر ده سال يک بار انجام مي‌گيرد و پايه تمام برنامه‌ ريزي‌هاي توسعه آتي مي‌باشد اشاره نمود که همگي به تفکيک  شهرستان مي باشد و مرکزيت در اين زمينه بهره‌مندي از بيشترين مواهب را به همراه خواهد داشت و بخش‌هاي ديگر به عنوان جزو کم اهميتي از کل مورد توجه قرار مي گيرند.

به صراحت مي توان گفت حداقل در نظام تقسيماتي ايران تفاوت فاحشي بين بخش و شهرستان وجود دارد، علي رغم اين که در ظاهر به لحاظ رتبه سياسي، تنها يک امتياز – يک رده- ميان آنها فاصله وجود دارد اما امکان توسعه و قابليت‌ هاي رشد و بالندگي به گونه نابرابري بين آنها تقسيم شده است. اين روند از اهداف و برنامه هاي دولت ها به شمار مي رود، به همين خاطر مکان هايي که به عنوان شهرستان شناخته مي شوند، حقوق قانوني ويژه اي، متناسب با سلسله مراتب شهري و نهادهاي اداري و سياسي به دست مي آورند. ساکنين هر واحد سياسي در ايران اعم از ده، دهستان، بخش و شهرستان به خوبي درک کرده اند که با ارتقاي واحد سياسي به بالاتر،  فرصت هاي مناسب تري براي اجابت مطالبات و تقاضاهاي متعدد و برآورده نشده بوجود خواهد آمد.