اخراج آخرين بازمانده

اخراج تحقير‌آميز محمد‌حسن ميرزا وليعهد رژيم قاجار توسط رضاخان در آبان 1304 آخرين پرده از سقوط مرحله به مرحله دودماني است که 5/1 قرن پيش از آن توسط آقامحمد‌خان قاجار در ايران پايه‌ريزي شده بود.

محمد‌حسن ميرزا در هفتم شهريور 1288 در سن 9 سالگي و در شرايطي که برادرش احمد‌شاه هنوز به سن قانوني براي سلطنت نرسيده و کشور توسط «نايب‌السلطنه» اداره مي‌شد، به وليعهدي انتخاب شده بود. اين انتصاب 40 روز پس از خلع محمد‌علي شاه و جايگزيني احمد شاه پسر 13 ساله‌اش به سلطنت صورت گرفت. محمد‌حسن ميرزا تا زمان اخراج از ايران به مدت 16 سال وليعهد بود. اخراج وي در سن 25 سالگي و در شرايطي به وقوع پيوست که برادرش در سفري بدون بازگشت در اروپا به سر مي‌برد و وي قائم‌مقامي شاه جوان را در ايران بر عهده داشت. اين زماني بودکه نزديک به 4 سال ازکودتاي رضاخان و 2 سال از نخست‌وزيري وي مي‌گذشت و احمد شاه آخرين پادشاه سلسله قاجار از بيم رضاخان جرأت بازگشت به ايران را نداشت.

قصر محمد‌حسن ميرزا از آذر 1302 که احمد شاه تحت فشار رضاخان تهران را به قصد اروپا ترک کرد، همواره تحت نظر مأموران شهرباني بوده و همه روزه از ورود و خروج کساني که به آنجا تردد مي‌کردند. گزارش‌هائي تهيه مي‌شد و از طريق محمد‌خان درگاهي رئيس شهرباني به اطلاع رضاخان مي‌رسيد. از روز هفتم آبان 1304 و در آستانه تشکيل نشست ويژه مجلس براي انقراض قاجاريه نيز بر تعداد پليس‌هاي مخفي و حتي نظاميان در اطراف قصر افزوده شده بود. روز نهم آبان پس از تصويب لايحه انقراض سلسله قاجار و به محض آنکه شليک چندين توپ،‌خلع اين سلسله 150 ساله را اعلام کرد رفت و آمد به داخل قصر محمد‌حسن ميرزا ممنوع شد. دو ساعت بعد عبدالله خان امير‌طهماسبي فرماندار نظامي تهران که سابقاً رياست گارد سلطنتي احمد شاه را بر عهده داشت، به اتفاق سرتيپ مرتضي خان يزدان پناه فرمانده لشکر مرکز و سرتيپ محمد‌خان درگاهي رئيس امنيه (شهرباني) مأمور تحويل گرفتن قصرهاي قاجار و ابلاغ دستور اخراج وليعهد، بالاترين مقام بازمانده قاجاري در ايران شدند. آنان وارد قصر محمد‌حسن ميرزا شده، درهاي عمارت،‌انبارهاي سلطنتي و ساير اماکن مهم قصر را مهر و موم و اثاثيه و اموال داخل آن را تماماً ضبط و توقيف کردند و به وليعهد اخطار کردند که طبق دستور شاه (رضاخان) هر چه زودتر بايد از ايران خارج شود. وليعهد در پاسخ ابتدا خواستار ملاقات با رضاخان شد که اين درخواست، رد شد. سپس گفت مذاکراتم دوستانه خواهد بود. امير طهماسبي در پاسخ گفت هيچگونه مذاکره دوستانه‌اي ميان ما و شما نبوده و نيست ولي اگر عرايضي داشته باشيد به اطلاع شاه خواهد رسيد. وليعهد سپس خشمگينانه گفت پولي براي رفتن به خارج ندارد و مدعي شد که چهل هزار تومان از دولت طلب دارد که اگر آن را دريافت کند، بار سفر خواهد بست. پيام محمد‌حسن ميرزا بلافاصله به اطلاع رضاخان رسيد و او درستي اين ادعا راتأييدکرد ولي گفت تنها 5 هزار تومان در اختيار وليعهد قرار گيرد!

خبر اعطاي اين 5 هزارتومان که در 20 کيسه 250 توماني در اختيار وليعهد قرار گرفت طوري در شهر منتشر شد که گوئي رضاخان از کيسه خود مقدار زيادي پول به وليعهد بذل و بخشش کرده است. به وليعهد اخطار شد که تا ساعات شب بايد قصر را تخليه کند و به سوي بغداد به حرکت درآيد. يک اتومبيل حامل نظاميان رضاخان در جلو و يک اتومبيل نظامي در عقب، خودروهاي حامل وليعهد و همراهانش را که توسط جاسوسان رضاخان همراهي مي‌شد اسکورت مي‌کردند. وليعهد مجبور به استفاده از لباسهاي غيررسمي و شخصي شده بود و از پوشيدن البسه تشريفاتي يا نظامي منع شده بود. اين کاروان از تهران به طرف کرج، قزوين، همدان، کرمانشاه، قصرشيرين و از آنجا در معيت مأموران عراقي به طرف بغداد به را ه افتاد. وي در بغداد از طرف فرستادگان ملک فيصل پادشاه آن کشور مورد تجليل قرار گرفت. او چندي بعد رهسپار فرانسه شد و به برادرش پيوست. پس از مرگ احمد شاه وي خودرا پادشاه قانوني ايران خواند (تير 1309) اما کمي بعد به انگلستان بازگشت و اغلب از يکي از روستاهاي اطراف لندن که محل زندگيش بود خارج نشد و با عايدي مختصري که به موجب وصيت برادرش به او مي‌رسيد با عسرت معيشت مي‌کرد. در اواخر عمر خود درصدد کسب اجازه براي مراجعت به ايران برآمد ولي توفيق نيافت و در 1321 ش. در لندن درگذشت.

منابع تحقيق : ـ داير‌ه‌المعارف فارسي، غلامحسين مصاحب، ج دوم (م تا ي)

ـ تاريخ بيست ساله ايران، حسين مکي، ج سوم

منبع: www.dowran.ir