نیشابور دوره قاجار ، از نگاه جهانگردان

در دوران حکومت قاجاریه اقدامات عمرانی چندانی در نیشابورصورت نگرفت . بسـیاري ازجهانگردانی که در قرن سیزدهم هجري از این شهر دیدن کرده اند در سفرنامه هاي خـود از بـرج و باروي ویران و جمعیت کم این شهرکه حداکثر تا 13 هزار نفرجمعیت داشته سخن گفته انـد.هنگامی که نیشابور به دست آقامحمدخان قاجار افتاد، شهري به وجود آمده بود کـه یـک دهـم جمعیت و رونق پیشین را نداشت.

جیمز بیلی فریزر (James Baillie Fraser) بازرگان نقاش، سیاح و سفرنامه‌نویس اسکاتلندی،درگذشته به سال ۱۸۵۶میلادی، در اوایـل عهـد قاجار به ایران آمده است.

او پس از کمابیش هشت ماه اقامت در ایران، در ۱۸۲۳ به خانة خود در اسکاتلند رسید. از آن پس طی ده سال، هفت کتاب بزرگ شامل سفرنامه و داستان نوشت که همة آن‌ها، جز یکی، زمینة ایرانی دارد. سفرنامة خراسان در سال‌های ۱۸۲۱ و ۱۸۲۲ و سفرها و ماجراها در ایالات ایرانی ساحل جنوبی دریای خزر، دربرگیرندة اطلاعاتی گرانبها در بارة منطفه‌ای است که در آن هنگام برای دنیای خارج تقریباً ناشناخته بوده‌است.باید گفت کتاب جیمز بیلی از معتبرترین سفرنامه هایی است کـه در دوران فتحعلـی شـاه قاجار درباره ایران نوشته است.

فریزر که در سال 1238 ه ق (1202 ه.ش) از نیشابور عبـور کـرده اسـت، طـول آن را چهـارهزار قدم و جمعیت آن را بین 30 تا 40 هزار نفر تخمین زده و بازار اقتصادي این شـهر را راکـد نوشته است. قحط سالی که در سال 1288 ه.ق (1250 ه.ش) بروز کرد، چنان اقتصاد نیشابور رامختل نمود که از شسصد باب دکـان فقـط 150 بـاب دایـر مانـد .

جهانگرد مشهور دیگري به نام ژنرال فریه به سـال 1262 ه ق و 1263 ه ق از ایـن شـهر دیـدن کرده است. وي نیز می گوید جمعیت نیشابور هشت هزار نفر است. حصار و باروي شـهر خـراب وخندق آن و دوازده هزار کاریزش خشک ویران است. بازار و کاروانسراها و گرمابه ها جالب نیست و به متروکه می ماند. اما زمین نیشابور از نـر بـاروري و خرمـی بـی نظیـر اسـت.

سیاح دیگري به نام آرتورکانالی در سال 1264 ه ق نیشابور را دیده است و می گوید کـه این شهر دوازده بخش دارد که هر بخش شامل یکصد دهکده است. تعداد خانه ها روزافزون است و شهر مرتباً گسترش و وسعت می یابد و جمعیت نیشابور به هشت هزار نفر می رسد. وي نوشـته است حاکم نیشابور به طور متوسط سالی شصـت هـزار تومـان عراقـی مالیـات مسـتقیم از می گیرد.

در کتاب سه سفرنامه (هرات، مرو، مشهد) و در قسمت اول کتـاب یعنـی روزنامـه مسـافرت هرات نامی از مؤلف و تاریخ صریح آن نیست. اجمالاً بنا به نوشته خود او سـفر وي از 15 رجـب آغاز شده و روز چهارم ذیقعده پایان یافته است و سال آن همان سالی بوده است که ناصـرالدین شاه به اصفهان مسافرت کرده بودند و چون ناصرالدین شاه در غره رجب 1267 ه. ق به اصـفهان مسافرت کرده است بنابراین تاریخ سفر مؤلف نیز در همان سال است. در این کتـاب در قسـمت سفر به نیشابور آمده است:

یوم سه شنبه شانزدهم در نیشابور ماندیم و سرباز خلج به قدر دویست نفر در نیشابور ساخلو داشتند، بر سـر دروازه هـا و در آرك بودنـد، و جـو هشـت{من} تبریـزي یکهزار، و کاه چهل و پنج من یکهزار، نان سه من و نـیم یکهـزار دینـار است. و در ادامه این سفر نامه آمده است: و یوم جمعـه هشـتم شـهر [ذیغعـده را] ازدرود روانه نیشابور شـدیم. کـه یـوم شـنبه نهـم ذیغعـده باشـد اطـراق نمـوده به جهـت نیامـدن میرزابزرگ خان و یک روز را که او هم برسـد. و از درود تـا نیشـابور پـنج فرسـنگ بـود و روز را رفتم دیدن االله قلی خان و سربازي از فوج خلج در شهر و دروازهها ساخلو بودند. و االله قلی خـان چند روز قبل را رفته بود در میان ایل عمارلو و دهات و بلوکات سرکشی کـرده بـود و مراجعـت نموده داخل شهر نشده بود. در بیرون دروازه نیشابور در باغ امامویردي خان منزل نموده بـود و خیال رفتن به بلوك و ایلات داشت مجدداً. و قیمت جنس از قرار: کاه پنجاه دینار، جو تبریـزي صد و بیست و پنج دینار، نان سیصد دینار.

از محققان خارجی دیگر که از نیشابور دیدن کرده است نیکولای ولادیمیر خانیکوف، جغرافیدان دانشمند روسی است .  سفرهای او به ایران در سالهای 1858 و 1859 میلادی تحت عنوان « گزارش سفر به بخش جنوبی آسیای مرکزی» در مجموعه آثار این نویسنده راجع به ایران به چاپ رسیده است. خانیکوف در این کتاب از شهرهای دامغان، سمنان، سبزوار، نبشابور، مشهد، هرات، سیستان، طوس، کویر لوت، کرمان، یزد و بسیاری از آبادی های دیگر نام برده است.

خانیکوف که در سال 1274 ه ق نیشابور را دیده است ودر دفتر خاطرات خویش می نویسد که:

 نیشابور متاسفانه ارگ و باروئی ویران دارد چنانکه تـأثر واندوهی درنهاد آدمی پدید می آورد و نمود یک عظمت خاك شده است. دیوار آن پنجاه و شـش برج دیدبانی دارد که به فاصله پنجاه گز از هم شهر را محاصره کـرده انـد و خنـدقی بـه پهنـاي هشت گز پیرامون آن است که سالیان درازي است خشک و بی آب و تنها جاي جـاي مـی تـوان در آن آبی نچندان مطبوع یافت. شهر بند آن در حال فرو ریخـتن اسـت لـیکن خـاك آن را بـه مشک و عبیر و آبش را به گلاب تشبیه و تعبیر می کند.

در سال 1279 ه ق جهانگردي به نام ادوارد ویک کارگزار سفارت انگلیس بود و دیرزمـانی درخراسان بسر می برد نیشابور را از نزدیک دید و در یادداشت خود رقم زد کـه جمعیـت نیشـابورسیزده هزارنفر است .