تاریخچه روز معلم در ایران

تصور عمومی و غالب این است که 12 اردیبهشت تنها به خاطر شهادت استاد مرتضی مطهری به عنوان «روز معلم» نام گذاری شده و قبل از آن چنین مناسبتی وجود نداشته است.
حال آن که در 12 اردیبهشت سال 1340 خورشیدی دبیر یکی از دبیرستان های تهران در تجمع اعتراضی معلمان در میدان بهارستان به قتل رسید و از آن پس معلمین، این روز را به عنوان روز معلم گرامی می داشتند اما رژیم شاه به آن رسمیت نداده بود.

«باشگاه مهرگان» یا همان مجمع صنفی معلمان در ۱۸ بهمن ۱۳۳۹ قطعنامه‌ای در اعتراض به حقوق معلمین صادر کرد که درآن آمده بود: «معلمین می‌گویند حقوق یک دبیر لیسانسه کمتر از حقوق یک مستخدم جزء در سازمان برنامه یا شرکت ملی نفت است و ما خودمان مکرر نوشتیم که حقوق یک معلم کمتر از حقوق یک راننده دولتی و به مراتب کمتر از یک راننده تاکسی است. یک لیسانسه در وزارت فرهنگ ماهی ۴۰۰ تومان می‌گیرد ولی لیسانسه دیگر با همان تحصیلات و پایه معلومات در یک سازمان دولتی دیگر ۲۵۰۰ تومان دریافت می‌کند».

در پی این قطعنامه، معلمان زیادی حمایت خود را از آن اعلام کردند.

پس از آن بنا به درخواست باشگاه مهرگان، معلمان از روز ۱۲ اردیبهشت ۱۳۴۰ دست به اعتصاب زدند و مدارس را تعطیل کردند و برای اعتراض مقابل مجلس در میدان بهارستان تجمع کردند.

خونریزی در بهارستان

مأموران انتظامی برای متفرق کردن معلمان از ماشین آب‌پاش استفاده کردند، بنا به روایتی، در این میان، عده‌ای از معلمان برای اینکه جلوی خیس شدن همکاران خود را بگیرند، تلاش کردند، مسیر شلنگ‌های آب‌پاش را منحرف کنند. به این ترتیب درگیری بین معلمان و مأموران شدت گرفت. مأموران با تیراندازی هوایی و استفاده از باتوم می‌خواستند معلمان را متفرق کنند، اما در این وقت، سرگرد ناصر شهرستانی، رئیس کلانتری بهارستان با شلکیک تیر مستقیم، موجب تحولات بیشتری در آن ایام شد. سه نفر در اثر تیراندازی مأموران و حمله با سرنیزه یا چاقو مجروح شدند و یکی از گلوله‌های شهرستانی به پیشانی معلم جوانی به نام ابوالحسن خانعلی نشست.

خانعلی، دبیر فلسفه و عربی دبیرستان‌های جامی و شریف تهران بود که با مدرک لیسانس معقول و منقول در سال ۱۳۳۵ به استخدام وزارت فرهنگ درآمده بود و همزمان با تدریس، دوره دکترای فلسفه را در دانشگاه تهران می‌گذراند.گفته می‌شود که جنازه خانعلی از بیمارستان بازرگان به مسجد اسکندری منتقل شد و «یکصد معلم» دور جنازه را گرفتند تا به دست حکومت نیفتد.

بزرگترین تظاهرات بعد از کودتا

شاه گفت قرار است فردا شیطنت کنند

جعفر شریف‌امامی در خاطرات خود نوشت: «وقتی خانعلی تیر خورد ساعت 30/11 شب به کاخ شاه احضار شدم. شاه گفت قرار است فردا شیطنت کنند و جنازه را راه بیندازند و شلوغ کنند». امامی به شاه وعده می‌دهد که جلوی اخلالگری را بگیرد. با وجود قول نخست‌وزیر به شاه، تشییع جنازه خانعلی در روز ۱۳ اردیبهشت به بزرگترین تظاهرات خیابانی بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تبدیل شد. نه تنها معلمان که گروه‌های مختلف در تشیع جنازه او حضور یافتند و او را در ابن‌بابویه دفن کردند.

در پایان این تشیع جنازه باشکوه، قطعنامه‌ای قرائت شد که مهمترین بندهای آن، درخواست استعفای دولت شریف امامی، اجرای قطعنامه باشگاه مهرگان در مورد افزایش حقوق معلمان و مجازات قاتل خانعلی بود.

در پی این حوادث، شریف امامی روز ۱۶ اردیبهشت ۱۳۴۰ استعفای خود را به دربار تسلیم کرد و شاه، علی امینی را به عنوان نخست‌وزیر معرفی کرد.

پایان کار

امینی تلاش کرد اوضاع را آرام کند و به باشگاه مهرگان رفت تا با معلمان دیدار کند، به آنها قول داد خواست‌هایشان عملی شود اما معلمان اعلام کردند که تا زمان اجرای مطالبات دست از اعتصاب برنمی‌دارند.

معلمان معترض در شب هفت خانعلی، روز ۱۲ اردیبهشت را روز معلم نامیدند: «اجتماع عمومی معلمین پایتخت در تاریخ روز ۱۸ اردیبهشت ماه سال ۱۳۴۰ تصویب کردند که روز دوازدهم اردیبهشت ماه به یاد بود اعتصاب موفقیت‌آمیز معلمین ایران و شهادت معلم دانشمند مرحوم دکتر خانعلی، روز معلم اعلام گردد. ».

امینی با درخشش، رئیس باشگاه مهرگان، دیدار کرد و علاوه پذیرفتن شرایط معلمان، گفت که قصد دارد بنا به درخواست معلمان، او را به عنوان وزیر فرهنگ به مجلس شورای ملی معرفی کند. سرگرد شهرستانی برکنار و تحویل دادگستری شد، هیئت دولت تصویب کرد که حقوق معلمان افزایش یابد و محمد درخشش به عنوان وزیر فرهنگ به کار مشغول شد.

هجده سال بعد استاد مرتضی مطهری در شامگاه 11اردیبهشت ۱۳۵۸ به دست گروه فرقان ترور شد اما چون این روز به نام روز کارگر شناخته می شود بعدتر 12 اردیبهشت به عنوان روز شهادت استاد و روز معلم تعیین شد .

باید گفت  با توجه به این که مرحوم خانعلی نیز معلم بوده و در حال تحصیل در دانشکده الهیات یادکردِ این دو مناسبت منافاتی با هم ندارند و مشخص نیست که چرا رسانه های رسمی اصرار دارند مناسبت روز معلم را تنها شهادت آیت الله مطهری ذکر کنند. حال آن که در 12 اردیببهشت 40 یک معلم به دست رییس کلانتری کشته شده و از این حیث مانند 16 آذر می تواند گرامی داشته شود.