به بهانه پنجم اسفند ماه ،روز مهندس

فروغ خراشادی 

مهندسی؛ از فرمان اسنپ تا چرخ زندگی!

آدم ها دوست دارند از امنیت شغلی برخوردار باشند؛ تجربه این چند ساله هم به من نشان داده که بیشتر کارآفرینی های مهندسی محور در فضای فعلی محکوم به شکست سنگین است!

جمعیت فارغ التحصیل ما در سال 89 در رشته های مهندسی 200 نفر بود، سال 91 با یک جهش معنا دار به 430 نفر رسید و در سال 92، چهارصد نفر بود.

براساس آمار سال 96، شمار فارغ التحصیلان مهندسی ما به 160 نفر رسیده است

در تقویم رسمی ایران، پنجم اسفندماه را به به یاد «خواجه نصیرالدین طوسی»، روز مهندس نامگذاری کرده اند.

در تعریف خصوصیات «مهندس» آمده است که یک مهندس به جز شناخت مسأله و ابزار کار، به موانع و محدودیت ها آگاه است؛ او می تواند با بررسی منابع موجود و درک نقصان های فیزیکی و فنی به حذف یا افزایش آیتم ها دست بزند و قادر است با برآورد هزینه، ساخت و ساز  اقتصادی و کاربردی را ارتقا بخشد. یک مهندسی موفق علاوه بر تجزیه و تحلیل کنش‌- وا کنش‌ها و احاطه بر قوانین حاکم بر اشیا، در بالا رفتن سطح زندگی بشر نقش مهمی دارد. مهندس کسی ست که قدرت رویاپردازی بالا و به کار گیری مناسب ابزار و توانایی ها را داراست و به واسطه آن می تواند نیازمندی های نسل بشر را با درجه کیفی بالا و بازدهی مناسب، در کوتاهترین زمان ممکن برطرف سازد. طراحی، تولید و راه‌اندازی در زمینه های گوناگون و فرموله کردن مسائل، کاری ست که انجامش از یک مهندس انتظار می رود.

بر مبنای این تعریف، یک مهندس کسی ست که ریاضیات و هندسه می داند و با توجه به افزایش قدرت تحلیل مساله، باید بتواند از پس مسائل مختلفی که در جریان زندگی فرارویش قرار می گیرد، برآید؛ در این مقال، برآنیم با زاویه دید آماری، به نخستین مساله ای که یک مهندس پس از اخذ مدرک کارشناسی–فارغ التحصیلی– با آن مواجه می شود، بپردازیم؛ اشتغال!

مهندسی اسنپ یا چیزی شبیه آن!

به مدت یک هفته از 5 نفر خواستیم چنان چه در سفرهای شهری از تاکسی اسنپ استفاده می کنند، شغل اصلی، مدرک تحصیلی و سن راننده را بپرسند و یادداشت کنند؛ خودم هم در این سرشماری غیر رسمی سهیم شدم. از مجموع 14 سفر ثبت شده در نقاط مختلف شهر، با مسیرهای متفاوت، 6 راننده، مهندس بودند که دو نفر آن ها به عنوان شغل دوم و4 نفر دیگر، به عنوان شغل دائم، رانندگی اسنپ تنها گزینه شان بود! به دیگر سخن، 42درصد رانندگان اسنپ در 14 سفر درون شهری نیشابور، مهندس بودند و دوسوم این تعداد، شغل اصلی شان رانندگی اسنپ بود؛ در همین آمارگیری یک هفته ای، تمام 4 راننده ی تمام وقت اسنپ، سنی زیر 32 سال داشتند!
چنانچه آمار به دست آمده را نمونه مشت از خروار بگیریم، پرسشی مطرح می شودکه برای این صنف، براساس کدام نیاز سنجی زمینه‌ی تحصیلی فراهم شده و اکنون با این جمعیت فارغ التحصیلان از دانشگاه های مختلف، در خصوص اشتغال چگونه می توان چاره جویی کرد؟

نیمی از جمعیت هزار نفره نظام مهندسی، پروانه اشتغال دارند
پیش از گفتگو با «مظاهر اقبالی»، رییس سازمان نظام مهندسی نیشابور،  باید بگوییم که 7رشته‌ی اصلی( عمران، معماری، مکانیک، برق، نقشه برداری، شهرسازی و ترافیک) در نظام مهندسی تعریف شده است و گفتگوی ما، آماری مرتبط با این رشته های را ارائه می دهد.

خیام نامه در گفتگو با ، رئیس سازمان نظام مهندسی نیشابور، پرسش چند سطر پیش را باز مطرح کرد و چنین پاسخ گرفت: خروجی بی حد و مرز دانشگاه ها، بازار کار را برای برخی رشته ها از سامان خارج کرده است؛ بر اساس سیاست های وزارت علوم، در حال حاضر بازار کار مناسبی میان عرضه و تقاضای خدمات مهندسی وجود ندارد و مثلا در رشته ای چون عمران این مساله به وضوح دیده می شود.

این عضو سابق شورای شهر نیشابور افزود: یک تحصیلکرده باید کارآفرین باشد تا نیازی به استخدام دولتی یا خصولتی نداشته باشد اما نیازها و شرایط روز، مساعد تولید نیست و بیشترکسانی هم که در کار تولیدند، کارآفرین واقعی نیستند.

از او پرسیدیم که شمار اعضای سازمان نظام مهندسی چند نفر است و چه تعدادی از مدرک مهندسی نان می خورند؟ اقبالی پاسخ داد: حدود 1000 نفر عضو داریم که از این میان، 500 نفر پروانه اشتغال دارند؛ داشتن پروانه اشتغال مانند پروانه وکالت یا طبابت است؛ حق صلاحیت است و الزاما به معنای اشتغال نیست؛ نیمی از اعضا هم به کارهایی چون معلمی، یا شغل آزاد و احتمالا کارمندی مشغولند!

خروجی دانشگاه های ما، عملا مهندس نیست!

حسین شریفی فارغ التحصیل سال 84 رشته‌ی مهندسی مکانیک از دانشگاه رازی کرمانشاه است؛ شغل مرتبط و راضی کننده ای دارد و می گوید همه ی دوستانش که فارغ التحصیلان آن سال هستند، به جز یک نفر که نتوانست درس ش را به پایان برساند، در مشاغل مناسب و غالبا دولتی و نیمه دولتی، مرتبط با رشته شان مشغول به کارند. او معتقد است از میانه های دهه 80 خورشیدی، اقبال رشته های مهندسی رو به افول گذاشته است؛ وی دلایل آن را مشکلات اقتصادی و روند نامناسب خصوصی سازی از سوی دولت، همچنین رشد فزاینده‌ی پذیرش دانشجو در دانشگاه های نوپا و غیر دولتی  می داند که به تربیت نسلی از مهندسان غیر متخصص انجامیده است.

شریفی معتقد است: خروجی دانشگاه های ما عملا مهندس نیست؛ یک مهندس نیاز به تجربه در صنعت دارد؛ در حال حاضر زمینه صنعتی کافی، برای تربیت مهندس وجود ندارد.

این مهندس مکانیک ادامه می دهد: در حال حاضر دو گروه مهندس در جامعه وجود دارد؛ نسلی از مهندسانی که فرصت کار در صنایع را پیدا کرده اند، خاک صنعت خورده اند و عرق ریخته اند؛ این گروه می توانند هر وقت دل شان خواست به صورت مستقل اقدام به تولید کنند؛ اما گروه دوم هیچ وقت فرصت پیدا نکردند تجربه ای در صنعت به دست آورند و جذب کارهای غیر مرتبط با رشته تحصیلی شان شدند؛ تکلیف بیکاری این گروه دوم معلوم است!

کارآفرینی در مهندسی محکوم به شکست است

نوید-ن دکترای مکانیک و از کارکنان یکی از شرکت های بزرگ صنعتی است؛ می گوید هم دوره های کارشناسی اش، نیمه دوم دهه 80،  فقط یک نفر سراغ کارآفرینی رفته است و در مجموع 50 درصد فارغ التحصیلان آن سال، در مشاغل نامرتبط به رشته شان، کار می کنند!

نوید مهم ترین دلایل عدم استقبال فارغ التحصیلان مهندسی را پیشینه خانوادگی کارمندی، قدرت پایین ریسک پذیری، بازاریابی رانتی در فضای غیر ممکن رقابتی، اقتصاد بیمار و همچنین نیاز به سرمایه زیاد به ویژه در رشته های مادر بر می شمرد.

نوید می گوید: آدم ها دوست دارند از امنیت شغلی برخوردار باشند؛ تجربه این چند ساله هم به من نشان داده که بیشتر کارآفرینی در رشته های مهندسی در فضای فعلی محکوم به شکست سنگین است!

نظر به این که خیل فارغ التحصیلان رشته های مهندسی در سال های اخیر، به دانشگاه آزاد اسلامی نیشابور برمی گردد، و شمار فارغ التحصیلان پیام نور نیشابور در رشته های مهندسی در مقایسه با آن قابل چشم پوشی ست و دانشگاه نوپای نیشابور نیز هنوز به پایان دوره کارشناسی مهندسی نرسیده است، معیار را همان دانشگاه آزاد می گیریم.

جذب نیروی کار در نبود صنعت، محال است

در گفتگو با یکی از استادان دانشکده فنی و مهندسی، درباره ی معضل اشتغال فارغ التحصیلان این دانشگاه می پرسیم؛ «محمد حسین همتی»، دکترای متالورژی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نیشابور پاسخ می دهد: جذب مهندس در بازار کار مرتبط، در شرایطی که صنعت نداریم، امری محال است؛ چنان که اوج گرایش به مهندسی در نیشابور و دانشگاه آزاد، در رشته‌ی متالورژی و وعده ی استخدام 200 نفری شرکت فولاد بود؛ به دلایل درون سازمانی شرکت فولاد از استخدام نیرو منصرف شد و آن هایی که به امیدی وارد این رشته شده بودند، نا امید شدند.

مدیر پژوهش دانشگاه آزاد نیشابور در خصوص ایجاد فضای کارآفرینی می گوید: لزوما از مهندسان نمی شود توقع کارآفرینی داشت؛ فضای کارآفرینی ریسک بالایی دارد و از سویی دانشگاه های ما هنوز نسل اولی، یعنی آموزش محور هستند!

همتی در خصوص تغییر رویکرد انتخاب رشته دانشگاهی می گوید: جمعیت فارغ التحصیل ما در سال 89 در رشته های مهندسی 200 نفر بود، سال 91 با یک جهش معنا دار به 430 نفر رسید و در سال 92، چهارصد نفر بود. این مدرس دانشگاه به «خیام نامه» می گوید: براساس آمار سال 96، شمار فارغ التحصیلان مهندسی ما به 160 نفر رسید؛ این یعنی یک بازگشت به عقب و تجدید نظر در انتخاب رشته های مهندسی! همتی می افزاید: در حال حاضر شمار دانشجویان روان شناسی و حسابداری این دانشگاه از مجموع رشته های مهندسی بیشتر است و به همین نسبت بر اساس آمار، در رشته های پزشکی و پیراپزشکی هم در کل کشور با رشد چشمگیری روبه رو هستیم؛ مضافا این که اکثر دانش آموزانِ با هوشِ ریاضی، دیگر وارد رشته های مهندسی نمی شوند و از این رو، آینده مهندسی کشور چشم انداز چندان روشنی ندارد.

نگاه جنسیتی در مهندسی وجود ندارد

وی همچنین نسبت به پرسشی در خصوص نگاه جنسیتی در پذیرش رشته های مهندسی، پاسخ داد: در دانشگاه نیشابور، رشته متالورژی پذیرش دانشجوی دختر نداشت؛ در همین رشته، در دانشگاه فردوسی، از جمعیت 35 نفره، تنها 3 نفر زن بودند؛ این در حالی ست که در رشته های عمران و به ویژه معماری، شمار دانشجویان دختر خیلی بیشتر است؛ با یک نگاه تحلیلی، شاید بتوان گفت که این خود دانشجویان دختر هستند که تمایل به ورود به یک رشته مهندسی را دارند یا ندارند؛ در حال حاضر مگر در رشته های سخت مانند معدن (اکتشاف) یا نفت (حفاری و استخراج) محدودیت و ممنوعیت پذیرش دانشجوی دختر به ویژه در دانشگاه های دولتی وجود ندارد.

مدیریت شهرستان و مدیریت زندگی در دست مهندسان است

از مدیر پژوهشی دانشگاه می پرسیم: از کدام یک از مشاغل مدیریتی در سطح شهرستان انتظار می رود یک مهندس را در مسند مدیریت داشته باشد؟

پاسخ «همتی» تامل برانگیز است: در مدیریت، به طور کلی، مهندسان نگاه موفق تری دارند؛ دلیل این امر، تجزیه و تحلیل شرایط موجود و پیش بینی محدودیت هاست؛ بگذریم که یک سری پست های مدیریتی الزاما نیاز به مدیری دارند که تخصص مهندسی مرتبط با نیاز سازمان را دارا باشد.

اما «خیام نامه» با نگاهی به مدرک مدیران نیشابور، دریافته که مدیران اداره های تخصصی چون برق، آب و فاضلاب شهری و روستایی، اداره مخابرات و … چنان که انتظار می رود، غالبا مهندس اند. شهردار نجفی و سه تن از اعضای شورای شهر نیشابور نیز دانش آموخته مهندسی اند؛ شماری از مدیران هم مانند فرماندار شیبانی، رئیس شورای شهر و … اگر چه کارشناس ارشد رشته هایی چون علوم سیاسی و فیزیک اند، با عنوان «مهندس» خطاب می شوند؛ مجموع این آمارها روی کاغذ، نوید بخش قدرت خوب تجزیه و تحلیل مسائل، نزد مدیریت کلان شهرستان است و امیدواریم در واقعیت امر نیز چنین باشد!  اما آن چه مسلم است، شرایط امروز جامعه، زندگی در اتمسفر تورم و رکود، نیاز به تجزیه و تحلیلی عمیق و یافتن راهکارهایی دقیق دارد که اگر مهندس نباشی، از عهده اش برنمی آیی!

«خیام نامه» با نظر به جمیع جوانب، روز مهندس را به تمام دانش آموختگان رشته های مرتبط و همه ی «مهندسان واقعی زندگی روزمره» تبریک می گوید!