نقش پروژه آمریکایی «هارپ» در زلزله های اخیر ایران

دکتر زهرا مختاری

دکترای زمین شناسی و عضو هیات علمی دانشگاه

زلزله یک پدیده طبیعی است و رخداد آن در کشور ما با توجه به موقعیت خاص آن به لحاظ زمین­شناسی، امری بدیهی است. اگر کمربندهای لرزه­خیز جهان را در نظر بگیریم، بعد از حاشیه اقیانوس آرام، دومین کمربند مهم لرزه­خیز جهان که 20 درصد زلزله­های دنیا در آن رخ می­دهد کمربند آلپ – هیمالیا است که کشور ما ایران، درست روی این کمربند واقع شده است.

از مشخصات بارز زمین­لرزه­های این ناحیه این است که اغلب کم­عمق هستند و تلفات جانی و زیان های مالی بسیاری به بار می­آورند. متاسفانه همواره پس از رخداد یک زلزله مهم و مخرب در کشور، شاهد پخش اخبار کذب و شایعات بی­پایه و اساس هستیم که آرامش و امنیت اجتماعی شهروندان را به مخاطره می­اندازد. یکی از این شایعات که با بیان «شِبه علمی» چندسالی در اکثر رسانه­های اجتماعی کشور منتشر می­شود، صحبت از یک سِلاح! جدید امریکایی به نام «هارپ» است که می­تواند با فرستادن امواج خطرناک باعث ایجاد زلزله و طوفان گردد. این ادعا برای اولین بار توسط روزنامه کیهان (یک بهمن 1388) برای زلزله هفت ریشتری هائیتی با 300 هزار کشته مطرح شد. حتی بعدها زلزله بم نیز به هارپ نسبت داده شده و به مرور این مسئله طرفداران بسیاری پیدا کرد. هدف از پخش این قبیل خرافات را معلوم نیست، اما یقینا گسترش آنها همچون سدی مانع از آن می‌شود که افراد و اجتماع با دیدگاهی منطقی و عقلایی با بلایای طبیعی برخورد کنند.

هارپ چیست؟ آیا می­تواند باعث زلزله شود؟

پروژه هارپ متشکل از ۱۸۰ آنتن است که امواج با فرکانس بالای ۲.۸ الی ۱۰ مگاهرتز را با توان ۳.۶ مگاوات به سمت یونوسفر کره زمین (لایه بالای اتمسفر که در اتفاع 50 تا 1200 کیلومتری گسترش دارد) گسیل می­کند تا ار طریق آن این لایه ناشناخته که دسترسی به آن از طرق دیگر یا ممکن نیست یا بسیار هزینه­بر است، را مطالعه کنند.

توضیح این که، یک مگاهرتز یعنی یک میلیون هرتز یا یک میلیون بار ارتعاش موج ارسالی در هر ثانیه. آنتن­ های پوژه هارپ، در یک زمین به طول و عرض تقریبی ۳۵۰ در ۳۵۰ متر نصب شده­اند و امواج را به سوی آسمان گسیل می­کنند. مقدار انرژی مصرفی برای تولید این امواج معادل برق مورد استفاده برای روشن کردن ۳۶۰۰۰ لامپ صد وات است. با استانداردهای امروزی این مقدار انرژی حتی برای مصرف یک شهر دو هزار نفری هم کافی نیست. پس چطور می­تواند یک زلزله 7 ریشتری را باعث شود؟ جالب است بدانیم که یک زلزله با بزرگای ۷ ریشتر، دارای انرژی معادل چند ده بمب اتمی است که شهر ناکازاکی ژاپن را به تلی از خاک تبدیل کرد! اما کل انرژی که هارپ به آسمان می فرستد تنها ۳.۶ مگاوات است که قابل مقایسه با انرژی حتی یک بمب اتم اصلا عددی نیست!

بعضی از طرفداران هارپ قبول دارند که هارپ نمی­تواند بطور مستقیم زلزله درست کند ولی بر این باورند که ارتش امریکا با هدایت امواج بر روی گسل­ها در هر کجای دنیا می­تواند آنها را تحریک کرده و زلزله بوجود آورد!

در پاسخ به این ادعا نیز باید گفت امواج هارپ به مانند هر نوع موج دیگری دامنه شان با دورشدن از منبع تولید بسیار کم می­شود. درست مثل دامنه امواج آب ناشی از افتادن یک سنگ در درون یک استخر که با دور شدن از محل افتادن سنگ کم می­شود. کما اینکه مشخص شده در فاصله ۲۰۰ کیلومتری از فرستنده هارپ، تنها دو وات از ۳۰ میلیون وات انرژی فرستاده شده به آسمان به سطح زمین می­رسد. به نظر شما آیا می توان با این مقدار انرژی (2 وات) زلزله درست کرد؟ مسلما نه! برای این که بحث را ساده کنیم فرض می­کنیم که همه انرژی امواج هارپ را می­توان به سطح زمین کوبید. حال سؤال این است که آیا با این مقدار انرژی می­توان یک گسل را تحریک کرد و یک زلزله ی بزرگ تولید کرد؟

برای جواب دادن به این سؤال باید نیز باید بدانیم که معمولا در طبیعت نقطه شروع زلزله ها در چه عمقی قرار دارد؟ در ایران کانون زلزله­ها در اعماق کمی قرار دارد ولی هنوز کانون همه زلزله­های بزرگ در عمق بیش از ۶ کیلومتر قرار دارند. این بدین معنی است که امواج هارپ باید بتوانند تا عمق شش کیلومتری نفوذ کنند تا با گرم کردن آن باعث تحریک گسل و ایجاد زلزله بشوند. اما قبلا عنوان شد که امواج هارپ تنها دارای فرکانس ۲.۸ تا ۱۰ مگاهرتز هستند و اصولا بیش از چند متر قدرت نفوذ در زمین را ندارند. بنابراین آمریکا قدرت تولید زلزله با استفاده از هارپ را به هیچ عنوان ندارد و نخواهد داشت!

چرا ارتش آمریکا علاقمند به مطالعات هارپ است؟

جواب ساده به این سؤال این است که آنها می­خواهند ببینند که تغییرات خاص لایه یونوسفر چطور بر روی امواج مخابراتی ارسالی بین ماهواره­ها و ایستگاه های زمینی تاثیر می­گذارد. دانشمندان و همچنین نظامی­ ها علاقه مند هستند بیشتر در مورد اثر یونوسفر بر روی امواج مخابراتی بدانند تا بتوانند بوسیله روش های نوین، اثرات مخرب آن بر ارتباطات را کم کنند. مسلما اگر یک نظامی بتواند اثرات مخرب یونوسفر را برروی سیگنالهای GPS کم کند، می­تواند با دقت بیشتری یک موشک را به هدف بزند و در جنگ موشکی بسیار موثرتر عمل کند.

یک دانشمند علوم زمین هم به همین اندازه از کشف راه­های جدید برای کاهش اثرات مخرب یونوسفر بر روی سیگنال های رادار بهره خواهد برد. کاهش اثرات یونوسفری بر روی سیگنال های رادار به دانشمندان علوم زمین اجازه خواهد داد با دقت بیشتری تجمع فشار بر روی گسلهای فعال کم­ عمق را مورد مطالعه قرار دهند و مناطقی را که دارای خطر بالای وقوع زلزله هستند بهتر مشخص کنند.

نکته دومی که هارپ را برای نظامی­ها مهم می­کند این است که بادهای خورشیدی باعث اختلال در عملکرد رادارهای زمینی افقی می­شوند. رادارهای با دید افقی، سطح وسیعی از دریا را می­توانند دیدبانی کنند و اختلال در عملکرد آنها امنیت دریاها را پایین می­آورد. شاید یکی از دستاوردهای آزمایش هارپ در آینده این باشد که به نظامی ها این امکان را بدهد که برخی مواضع ارتباطی در این دریاها و اقیانوس ها را با ایجاد یک اختلال عمدی کور کنند!

پس اگرچه آزمایش هارپ دارای اهداف نظامی است ولی به خودی خود هنوز یک سلاح نیست و به طور قطع هرگز نمی‌تواند هیچ طوفان مهلک و یا زلزله‌ای را در هیچ جای دنیا ایجاد کند.