تنظيم : جواد حسيني – دانشجوي دکتراي تاريخ بعد از شکست ايران در جنگ با روسيه در زمان فتحعلي شاه قاجار و بسته شدن معاهده گلستان وترکمانچاي؛ اولين موضوع تشکيل ارتش مدرن بود اگر چه عباس ميرزا پسر و وليعهد فتحعلي شاه را بايد پيشگام اين حرکت نوسازي و اصلاح گرايانه دانست. اما به […]
تنظيم : جواد حسيني – دانشجوي دکتراي تاريخ
بعد از شکست ايران در جنگ با روسيه در زمان فتحعلي شاه قاجار و بسته شدن معاهده گلستان وترکمانچاي؛ اولين موضوع تشکيل ارتش مدرن بود اگر چه عباس ميرزا پسر و وليعهد فتحعلي شاه را بايد پيشگام اين حرکت نوسازي و اصلاح گرايانه دانست. اما به هيچ روي نبايستي از اقدامات و اصلاحات امير کبير چشم پوشي شود. بهره‌مندي امير از اطلاعات نظامي، به ويژه هنگامي‌که در ايالت آذربايجان در خدمت وليعهد اداي وظيفه مي‌نمود، و تماس وي با مستشاران نظامي بيگانه، که از زمان عباس‌ميرزا و محمدشاه براي تعليم و تربيت لشکريان ايران در تبريز بودند، تجربيات ارزنده‌اي در کار خطير اصلاحات و مدرن سازي ايران براي وي فراهم آورد. در اين ميان، دو بارمسافرت وي به روسيه تزاري و مشاهده تشکيلات نظامي و کارخانجات مهمات‌سازي آن کشور نيز در ترغيب وي براي اصلاحات موثر افتاد. از طرف ديگرمواجهه او با بارقه هاي اصلاح در سپاه عثماني در زمان ماموريتش در «ارزروم» نيز براي او اهميت داشت.
اميرکبير چون مدتها در آذربايجان در دستگاه عباس ميرزا وليعهد زيردست محمدخان زنگنه اميرنظام سمت لشکر نويسي و بعداً منشيگري نظام را داشت و با هيات هاي نظامي اعزامي از فرانسه و بريتانيا از نزديک آشنا شده بود؛ تصميم گرفته بود که بايد اصول سازمانها و نوع تجهيزات قوه نظامي ايران اصلاح شود. وي با تجربياتي که از اين راه اندوخته بود، در دوران صدارت خود دست به اصلاحات مهم نظامي زد. او موسس مدرسه دارلفنون نيز بود که مي بايستي آموزشگاهي مدرن براي آموزش نظامي در کنار دروس علمي باشد. او که از بي صفتي روسها و بريتانيايي ها آگاه بود ، مصلحت دولت را در اين تشخيص داد که خبرگان نظامي را از کشوري بياورد که از انديشه‌هاي سياسي به دور باشند. ازاين‌روي ،به دولت اتريش و پروس روي آورد که صرف‌نظر از بي‌طرفي سياسي (از نظر ايران)در فن جنگ ترقي شاياني داشتند. تاسيس شعبه علوم نظامي دارالفنون تحت نظر افسر اتريشي «بارون گومنز»انجام شد.او به بارون گومنز بسيار توجه مي‌کرد و مسئوليت اصلي اصلاح نظام را به او سپرده بود. شايان ذکر است که شعبه علوم نظامي دارالفنون تقريباً هشت‌ماه پيش از افتتاح رسمي آن مدرسه شروع به کار کرد و اين خود نشان از اهميتي داشت که امير براي اصلاح نظامي قايل بود. بخشي از اين اصلاحات عبارت بودند از:
1- برقرار کردن جيره و مواجب مشخص براي افسران و سربازان.
2- ايجاد کارخانه اسلحه سازي
3- تهيه لباس متحد الشکل (يونيفورم) به سبک نظام اتريش براي سربازان از پارچه وطني محصول ايران که براي نخستين بار رواج يافت و به نوعي تقويت اقتصاد ملي بود.
4- تلاش براي تهذيب اخلاق و روحيه سربازان و جلوگيري آنان از تجاوز بر تعدي به اموال مردم که پيش تر امري رايج بود.
5- گروه بندي و رده بندي و مشخص ساختن صفوف ارتش به سبک نظام اروپائي و مدرن.
6- تهيه و نشر و ترجمه رساله ها و کتابهايي در فنون نظامي که بعد ها در دارالفنون نيز پي گيري شد.
7- بناي عمارت توپخانه در تهران و چندين سرباز خانه در خارج پايتخت که بصورت دايمي فعال بودند.
8- بناي پاسدارخانه ها و سربازخانه ها و استحکامات نظامي در شهرستانها و مراکز مهم سوق الجيشي ايران .
امير پس ازدرگذشت محمد شاه قاجار متولي اصلي رساندن ناصر الدين شاه قاجار از تبريز به تهران، با خزانه اي خالي از موجودي مواجه بود.وضع مالي کشور و دستگاه وليعهد در تبريز چنان نابسامان بود که او براي رساندن وليعهد به تهران مجبور شد از بازرگانان و مالداران تبريز وام بگيرد.
پيش از صدارت امير کبير و دردوران حاج ميرزا آقاسي، سالي دو کرور (يک ميليون تومان) کسري بودجه وجود داشت. امير براي رفع اين مشکل و کاهش مخارج دولتي و افزايش درآمد‌ها دست به‌کار شد. دکتر فريدون آدميت در اين باره مي‌نويسد: «او مصمم شد که تشکيلات اداري گذشته را براندازد، طبقه دهقانان را از ستمگري‌هاي گذشته آزاد کند و اصول مالياتي را تغيير دهد. سپس ماليه و خزانه مملکت را سر و سامان داد، از مواجب و مستمري‌هاي گزاف شاهزادگان و درباريان و روحانيان کاست، براي پادشاه حقوق ثابت معين کرد، بر عايدات دولتي افزود و ميان دخل‌وخرج موازنه برقرار کرد.» او با برقراري ماليات بر تيول واگذارشده يا مصادره تيول افرادي که سابقه خدمتگزاري به بيگانگان داشتند، بر درآمدهاي دولت افزود.
امير با استخدام استادان نظامي غربي و تشکيل يک ارتش منظم از قدرت قبايل کاست و شورش‌هاي منطقه‌اي را سرکوب کرد تا وحدت ملي و يکپارچگي سرزميني ايران حفظ شود.
مهمات‌سازي در زمان اميررشد بسياري کرد به طوري که در تهران ماهي هزار تفنگ و در اصفهان 300 تفنگ ساخته مي‌شد و توپ‌ريزي و باروت‌سازي تبريز که يادگار عهد عباس ميرزا بود ،مجددا رونق گرفت. براي کاهش وابستگي ايران به تسليحات نظامي بيگانه، اميرکبير دستور داد تا کارخانجات توليد اسلحه در تهران، خراسان، آذربايجان، فارس و اصفهان راه‌اندازي شود. او همچنين دستور داد تا قلعه‌هايي در مناطق مرزي و برخي مناطق استراتژيک داخلي ساخته شوند. بايد افزودکه در زمان‌هاي قبل از او مواجب اداره چندين هزار سرباز اخذ مي‌شد در حالي که تعداد سربازان بسيار کمتر بود که غالبا حقوقشان هم پرداخت نمي‌شد، اما در زمان عزل امير ارتش به گواه اسناد تاريخي سپاه ايران به 137هزار و 248 نفر رسيده بود و هزار توپ با گلوله‌هاي پنج تا 12 کيلويي داشت و به سربازان جديدترين تکنيک‌هاي جنگي آموزش داده مي شد ونيز براي نخستين بار يک تيپ ارتش مجزا براي مسيحيان تشکيل شد.
