جشن سده

تنظيم: جليل اله خاني

در ميان عناصر چهارگانه ؛  آتش و آب و خاک و باد ؛ از دير بازآتش درميان آريا ييان اعتبار ديگري داشته است . در اوستا آتش فرزند اهورامزدا و سپندار مذ =(  زمين ) ناميده مي شود . از اين رو ايرانيان باستان آن را هميشه فروزان مي داشتند و  نشانه ي اهورايي اش مي دانستند و شعله اش را نماد فروغ ازلي  مي شمردند و آتشکده هاي هميشه روشن براي آنان به منزله ي محراب پيروان مزديسنا بود . آنان بر اين باور بودند که هستي با وجود آتش است که  مي تواند ادامه يابد .

ايرانيان باستان عقيده داشتند که شادي از بخشش هاي اهورايي و اندوه از پديده هاي اهريمني است . آنان غم را نمي شناختند و حتا در سوگ کسي نيز به اندوه نمي نشستند و شيون و زاري  را گناهي بس برزگ مي شمردند ، از اين رو مي کوشيدند تا هميشه شاد باشند و درهر فرصتي جشني سزاوار مي آراستند و با گرد هم آيي به شادماني و سرور مي پرداختند . در ميان اين جشن ها سه جشن  زمستاني است که آتش در آنها نقشي اساسي دارد و آتش افروزي از مراسم بنياني آنهاست . اين سه جشن به  ترتيب عبارتند از جشن يلدا ، جشن چهار شنبه سوري و جشن سده .

در ميان  اين سه جشن  آتش افروزي جشن سده از ارزش ديگري برخوردار است  چرا که ريشه ي اين جشن پيوندي تنگاتنگ  با پيدايش آتش دارد .

از ديدگاه اسطوره شناسي پيدايش آتش  به هوشنگ شاه که يکي از شاهان پيشدادي است منسوب  مي شود . به روايت فردوسي روزي هوشنگ شاه به شکار مي رود و بر سر راه خود ماري سياه رنگ و تيره تن مي بيند . وي که نخستين بار است که اين موجود عجيب را رؤيت مي کند ، مي هراسد و براي کشتن او سنگي به سويش پرتاب مي نمايد ، مار مي گريزد ، اما سنگ به سنگي ديگر مي خورد و از برخورد دو سنگ با يکديگر جرقه اي مي جهد و آتش زاده مي شود :

يکي روز شاه جهان سوي کوه

گذر کرد با چند کس هم گروه

پديد آمد از دور چيزي دراز

سيه رنگ و تيره تن و تيز تاز

دو چشم از بر ِ سر چو دو چشمه خون

ز دود دهانش جهان تيره گون

نگه کرد هوشنگ باهوش و  سنگ

گرفتش يکي سنگ و شد تيز چنگ

به زور کياني رهانيد  دست

جهانسوز مار از جهانجو ي جست

بر آمد به سنگ گران ، سنگ خرد

همان و همين سنگ بشکست گُرد

فروغي پديد آمد از هر دو سنگ

دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ

نشد مار کشته وليکن ز راز

پديد آمد آتش از آن سنگ باز

هوشنگ به شکرانه ي پيدايش آتش ، به نيايش اهورا مزدا مي نشيند و از آن پس آن را جاويدان و فروزان مي دارد و فروغ اهورايي اش مي نامد و مردم را به پرستش آن فرا مي خواند و به جشن و شادماني مي پردازد و نام آن جشن را سده مي گذارد .

برگزاري جشن سده

برگزاري جشن سده را مي توان به سه دوره ي تاريخي تقسيم کرد :

1 – دوره ي پيش از اسلام

2 – دوره ي بعد از اسلام

3 – دوره ي کنوني

دوره ي پيش از اسلام :

فردوسي جشن سده را به زمان  پادشاهي هوشنگ نسبت مي دهد و ابو ريحان بيروني به فريدون . اما رسمي شدن جشن سده به زمان اردشير بابکان مقرر مي شود . حکيم عمر خيام در کتاب نورزنامه مي‌نويسد:

«هرسال تا به امروز جشن سده را پادشاهان نيک عهد در ايران و توران به جاي مي‌آوردند، بعد از آن به امرور، زمان اين جشن به دست فراموشي سپرده شد و فقط زرتشتيان که نگهبان سنن باستاني بوده و هستند اين جشن باستاني را برپا مي‌داشتند.»

اما بطور کلي در هيچيک از اسناد تاريخي به چگونگي شيوه ي جشن اشاره اي نشده است

جشن سده بعد از اسلام :

در اين دوره مورخاني چون بيروني ، بيهقي ، گرديزي ، مسکويه و … و … از شيوه ي جشن در دوران پادشاهي غزنويان و سلجوقيان و خوارزمشاهيان و آل زيار و تا دوران مغول بسيار نوشته اند ، حتا  داستان مرگ مرد آويج  را  نيز نقل کرده اند (که جشن سده ي باشکوهي ترتيب داد بود  و در پايان جشن به دست مخالفان خود به قتل رسيد ) ، اما اخباري که در زمينه ي برگزاري اين جشن داده اند ، مانند هر آگاهي ديگر مربوط به دربار پادشاهان و اميران است و از آيين هاي عامه ي مردم و شيوه ي برگزاري سده در ميان آنان گزارشي باز نمانده است .

اخبار موجود از اين دوره نشانگر آن است که جشن سده در آن زمان با شکوه تمام برگزار مي شده و حتا شاعراني چون عنصري ، فرخي ، منوچهري ، عسجدي  در توصيف چگونگي  و چون و چندي آتش آن داد سخن داده و نيز از پرندگان و جانوراني که به آتش مي انداختند ، ياد کرده اند .

جشن سده در دوران کنوني :

امروزه نيز جشن سده يا سده سوزي به صورت پراکنده در بعضي شهر ها و روستاها ي ايران در دهم بهمن ماه برگزار مي شود . در مازندران ، لرستان ، سيستان و بلوچستان ، کشاورزان و روستاييان و چوپان ها نزديک غروب ِ يکي از روز هاي زمستان روي پشت بام ، دامنه ي کوه يا کنار کشتزار و چراگاه آتش مي افروزند و بنا بر سنتي ديرين پيرامون آن گرد مي آيند ، بي آنکه نام جشن سده بر آن نهند .

اما در کرمان و بيشتر شهرهاي آن استان جشن سده يا سده سوزي با شکوه تمام برگزار مي شود .

(برگرفته از  وبلاگ سرود زرتشت ،تارنگاري درباره ي زرتشت ، زرتشتيان و مطالب پيرامون آنها ونيز وبلاگ :مهر ميهن با اندکي تلخيص)