مکانهاي تجمع عرفا ومتصوفه درنيشابور

نعمت اله صادقي – کارشناس ارشد تاريخ
در نيشابور دوره اسلامي تاحمله مغول ،علاوه بر مسجد ها که بيشتر به آموزش هاي ديني وعلوم ديني و وفقه وحديث وتفسير وقرائت وکلام و… مي پرداختند ومدرسه ها که علاوه برعلوم ديني وادبي ،بعضا به علوم رياضي وتجربي هم گاهي توجه نشان مي دادند ،بايد ازمراکز ديگري هم ياد کرد که در آنها به نحوي آموزش جريان داشت وآن مراکز و قرار گاه مشايخ و اهل تصوف وعرفان بود که درآنها مجلس درس داير مي شد و به متعلمين علاوه آموزش علاوه بر آموزش دين ، امور اخلاقي و مراقبت از نفس هم به صورت عملي آموزش داده مي شد . به همين جهت مي توان گفت که اين مکان ها حکم مدرسه طالبان علم ودانش و شيخ آن حکم مدرس را داشت . اين مکان ها با نام هاي مختلفي چون دويره ، حظيره ، رباط زاويه وخانقاه در کتاب ها ذکر شده است که به معرفي اجمالي برخي از آنها در نيشابور دوره ي اسلامي نظري مي افکنيم :

دويره :

مصغر دار (خانه کوچک ).بر همين مبنا برخي محققين اظهار نظر کرده اند که دويره خانقاهي است کوچک  يا اقامتگاهي است براي درويشان مسافر که در مدخل يا چسبيده به يک خانقاه بزرگ بنا  مي شده است و در واقع نزد صوفيه دويره قسمت مهمان خانه  واقع در مدخل رباط و خانقاه اطلاق مي شده است که از اقامتگاه دائمي صوفيان جدا بوده است و براي اقامت موقت به کار مي رفته که اين نوع بنا در شهرهاي خراسان  از جمله نيشابور وجود داشت .

ولي برخي بر اين باور و اعتقادند که کلمه خانقاه در آغاز مرسوم نبوده و اين اصطلاح از قرن پنجم هجري وارد اصطلاحات شده و دويره همان خانگاه است و خانگاه همان دويره و به همين جهت است که به عنوان مثال عبد الغافر در سياق ، در صفحه اي خانگاه ، سلمي مي نويسد و در جاي ديگر دويره سلمي ذکر مي کند و محمد بن منور نيز در کتاب اسرار التوحيد دويره ي سلمي را خانگاه سلمي مي خواند و اين خود از مرحله آغازين انتقال مفهوم مرکز تجمع صوفيان از رباط و دويره به خانگاه خبر مي دهد .

اين اقامتگاه هاي گروهي متصوفه ، که در آغاز توسط نيکوکاران و يا صوفيان دولت مند بر پا مي شد و اغلب به يک صوفي و خانواده اش تعلق داشت ، نوعي مرکز آموزش به شمار مي آمد .

دويره ي سلمي : اين مکان به خانقاه سلمي هم معروف است و نيز به خانقاه صندوقي ابوالحسن علي ابن  نصر صندوقي ( فوت 428ه) که از خدام صوفيه در اين دويره بوده است . وي از جمعي از مشايخ صوفيه چون ابو سعد خشاب استماع حديث داشته است .

اين دويره محل نزول و اسکان صوفياني بوده که از شهر هاي ديگر وارد نيشابور مي شدند از جمله ابو جعفر همداني ، ابن باکويه شيرازي و ابوالفضل الطريثيثي( از مشايخ صوفيه )، در اين دويره ساکن شدند و اقدام به نوشتن کتاب « صحيح» زين السلام (قشيري ) و ديگر کتابها نمود .

دويره بيهقي :

در اين دويره ابوالقاسم اسکاف اسفرايني امام بود.که از اصحاب مکتب اشعري و از شاگردان ابو اسحق اسفرايني  به شمارمي آمد . وي در سال 452 ه فوت کرد . اين دويره در مجاورت منزل امام قشيري قرار داشته است .

دويره ي شيخ محمود صوفي :در اين دويره ابو محمد الصوفي خادم الفقرا بود(فوت 494ه)

دويره ي ناصبيه : امام سهل بن احمد ارغناني پس از کناره گيري از قضاوت ،اين دويره را براي صوفي ها بنا کرد . فوت وي در 498هجري  در نيشابور بود

حظيره: گاهي مجلس درس واملاء در مواضعي به نام حظيره تشکيل مي شد. از مجاري استعمال اين کلمه در کتابهاي منتخب السياق ومشيخه سمعاني اين گونه فهميده مي شود که حظيره  آرامگاه خانوادگي خانواده هاي صوفي معتبر بوده که داراي چهار ديواري نيز بوده است که در آنها جلسه درس واملاي حديث وموعظه وسماع بر پا مي شده است. چناکه امروز هم برخي صوفيان شهرها از چنين مکانهايي استفاده مي نمايند .از جمله در آرامگاه سعيدبن سلام مغربي نيشابور که از متصوفه اواخر قرن سوم هجري مي باشد تا همين اواخر گروهي ازصوفيان مجلس ومراسم بر پا مي کردند

حظيره الشحامي:معروف ترين حظيره اي در نيشابور ياد شده که درآن مجلس املاي حديث وجلسه درس بر پا مي شده ،حظيره الشحامي است که افراد زير درآن مجلس حديث ودرس داشته اند: ابوالقاسم الشحامي مدت دو سال دراين حظيره که متعلق به او وخانواده اش بود،درس املاء داشت وبه غير از او بايد از ابوبکر تفليسي (فوت 483ه)ابوالقاسم الساوي(فوت480ه)واسعدابن مسعود عتبي (فوت494ه)نام برد که هرکدام براي مدتي دراين حظيره مجلس املاء داشته اند.

منابع:

1-صفا،ذبيح اله،آموزش ودانش درايران،ص6-44

2-دهخدا،لغت نامه،ذيل کلمه دويره

3-مالامود،مارگارت،تشکيلات صوفيان وساختارهاي قدرت درنيشابور قرون وسطي،ص87

4-کياني ،محسن،تاريخ خانقاه درايران،تهران ،کتابخانه طهوري،1369،ص95

5-فارسي ،منتخب السياق،صص529و79

6-محمدبن منور،اسرار التوحيد،ص207

7-شفيعي کدکني ،مقدمه اسرار التوحيد،صص138-130

8-فارسي،ص592

9-همان صص73و110و384و195

10سبکي ،طبقات الشافعيه،ص99/5

11-همان،ص537

12-مويد ثابتي ،تاريخ نيشابور ،صص8-247

13-فروزانفر،مقدمه رساله ي قشيريه، ص21