پيشگيري بهتر از درمان سونامي علاقه به رشته ي پزشکي نگاهي به برخي علل و پيامدهاي گرايش شديد به رشته ي تجربي در ايران

حبيب اله قرباني

کارشناس ارشد مطالعات جهان

از گذشته ي دور تا به امروز در نخستين سالهاي تحصيل ،  بيشتر دانش آموزان در پاسخ به سوال «مي خواهي در آينده چه کاره شوي؟» بلادرنگ جوابي يک کلمه اي مي دهند: «دکتر»؛ و منظورشان از دکتري، تحصيل در رشته هاي پزشکي است. گرايش آينده سازان به رشته هاي پزشکي در اين سنين، بيش از همه مي تواند تحت تاثير گفتار و احتمالا، آرزوهاي بر باد رفته ي والدين باشد. علاوه براين در تمايل کودکان و نوجوانان به پزشکي جايگاه ممتاز اجتماعي پزشکان در برنامه هاي تلويزيوني و به طور کلي رسانه ها بي تاثير نيست. با اين حال ملاک و معيار براي انتخاب رشته هاي پزشکي در سنين بالاتر، ، «آينده شغلي» و ميزان بهره¬مندي از مزيت ثروت و منزلت اجتماعي اين رشته ها است.

پزشکان از ثروتمند ترين افراد جامعه ي ما هستند. در تعريف ثروت گفته¬اند عبارت است از «پاداشي» که در قبال انجام کار يا خدمت به فرد تعلق مي گيرد. اگرچه براي ثروت منابع ديگري نيز وجود دارد؛ مثلا هديه و يا ارث که فرد بدون فعاليت به آن دست مي يابد ولي در تمامي جوامع کار و خدمت به عنوان منابع اصلي ارزش ثروت محسوب مي شوند. ميزان پاداش تعلق گرفته به هر فعاليت، به شدت تحت تاثير ميزان عرضه (يعني تعداد افرادي که مي توانند آن کار را انجام دهند) و تقاضا (تعداد افرادي که به آن کار يا خدمت احساس نياز مي کنند) براي آن و همچنين ارزش هاي جامعه است.

در کنار نقش قانون عرضه و تقاضا در کسب ثروت، با توجه به اهميت و اولويت ارزش هاي اجتماعي، متوليان هر ارزش به طور ويژه از اين مزيت بهره¬مند مي شوند. به عنوان مثال، در زمان پهلوي ها، بي توجهي به مذهب به عنوان يک ارزش ترويج مي شد و متوليان آن مانند برخي هنرمندان، از ثروت و منزلت اجتماعي خوبي برخوردار بودند. با فروپاشي حکومت شاه، ايمان و مذهب، جايگزين ارزش هاي پيشين شد و در نتيجه، روحانيون و بعدها به تدريج مدّاحان موقعيت بي نظيري در جامعه به دست آوردند. «سلامتي» هم يکي از ارزش هاي اجتماعي است که در دستورات ديني و فرهنگي، مورد توجه زيادي قرار گرفته است. به همين خاطر، متوليان سلامتي(فعالان رشته هاي پزشکي) نزد مردم از احترام و منزلت ويژه اي برخوردار هستند.

در حال حاضر به نظر مي رسد بازار عرضه ي حرفه ي پزشکي اشباع شده باشد. بهداشت و درمان يکي از شاخصه هاي توسعه به شمار مي آيد و نقش پزشکان محترم در اين زمينه برجسته است. در دهه ي پنجاه هجري شمسي نياز به سلامت و بهداشت و کمبود متخصصين داخلي در اين عرصه، حاکميت را وادار کرد کمبود ها را با استخدام پزشکان از ديگر کشورها، مخصوصا از هند جبران کند. اين کمبود پس از پيروزي انقلاب اسلامي، با افزايش ظرفيت پذيرش دانشگاه ها مرتفع شد. اما افزايش ظرفيت پذيرش در رشته هاي پزشکي در سالهاي اخير به حدي بوده که نه تنها بازار عرضه ي اين شغل را اشباع کرده است بلکه گفته مي شود حداقل 15 هزار پزشک عمومي بيکار در کشور زندگي مي کنند. البته اين روزها، در سطح شهر نيشابور هم پزشکان بيکار کم نيستند تا جايي که برخي از آنها به دليل بيکاري پنهان و اشباع بازار عرضه ي شغل پزشکي، به مشاغل غير تخصصي روي آورده و به کار ساخت و ساز يا ساير فعاليت هاي اقتصادي مشغول شده اند.

با تاسف و با وجود اشباع بازار حرفه ي پزشکي، هنوز افراد بسياري به دنبال رويا هاي سال هاي گذشته، به شدت طرفدار اين رشته هستند و در سال تحصيلي جاري نيز، از 860 هزار داوطلب در کليه رشته ها، 520 هزار نفر يعني نزديک به 60 درصد، شرکت¬کنندگان رشته ي تجربي هستند. اين آمار نشان مي دهد که سونامي علاقه به رشته هاي تجربي و پزشکي در ايران هنوز فروکش نکرده است و بدون ترديد در سال هاي آينده، علاوه بر تداوم تاثير سوء رقابت سخت در اين رشته بر شخصيت آينده سازان، با خيل عظيم پزشکاني مواجه خواهيم بود که دچار بيکاري پنهان شده و با تحصيل در رشته ي پزشکي، فقط باعث تحميل هزينه ي بيهوده به بيت¬المال بوده¬اند.

در کنار عواملي که براي تبيين گرايش دانش آموزان به رشته هاي پزشکي ذکر شد، نبايد نقش سياستمداران را در  سونامي علاقه به رشته هاي پزشکي انکار کرد. تبعيض نهادينه شده در جامعه و آزادي بيشتر برخي از متخصصان رشته هاي پزشکي که از سوي دولت نيز نسبت به آن واکنشي نشان داده نمي¬شود؛ باعث شده ايران براي تعدادي از پزشکان «بهشت زندگي» باشد. به گفته ي مسعود پزشکيان، نائب رئيس کنوني مجلس در  سي ام فروردين سال 1394، در حالي که درآمد يک کارمند يا کارگر يک پنجم همکار غربي اش است، درآمد بعضي متخصصان رشته هاي پزشکي در ايران هفت برابر هم قطاران شان در آمريکا است. درآمدهاي عالي، ماشين هاي گرانقيمت، زندگي پر زرق و برق و مسافرت هاي اروپايي و تفريحات رويايي، چه کسي را مي تواند وسوسه نکند و به حرفه ي پزشکي علاقه مند نسازد؟ بدون ترديد يکي از خواست هاي اصلي مردم ايران رفع شکاف شديدي است که بين هزينه هاي درمان و درآمد متوسط مردم وجود دارد و اميد است که به تدريج، با حاکميت عقلانيت در اداره ي جامعه، تصميمات متناسب براي تعديل نابرابري گرفته شود.

سرمايه گذاري براي پيشگيري بسيار کمتر از هزينه براي درمان است. واقعيت اين است که ريشه ي بسياري از بيماري ها، تحت تاثير عوامل اجتماعي و فرهنگي هستند. يعني وقتي اعضاي جامعه در فعاليت هاي خانوادگي، اقتصادي، سياسي و آموزشي خود از امکانات مناسب برخوردار بوده و رفتار پرخطر نداشته باشند، به بسياري از بيماري هاي جسمي و روحي دچار نمي¬شوند. اگر جامعه از صنعت حمل و نقل مناسبي برخوردار باشد، اگر در صنايع غذايي از متخصصين مجرب استفاده شود، اگر سيستم هاي خدمات شهري نظير آب و فاضل آب از دانش روز بهره¬مند باشند و …اگر به دانش و علوم غير پزشکي هم بها داده شود، بيش از پنجاه درصد «هزينه هاي سنگين درمان» خود به خود کاهش مي يابد. جامعه علاوه بر پزشک، براي سلامتي و رفاه خود به متخصصان رشته هاي ديگر علوم نياز دارد. در نظام اجتماعي همان قدر که وجود متخصصين پزشکي براي درمان بيماري ها حياتي¬اند، به متخصصان مختلف رشته هاي علوم انساني نياز داريم تا بتوانند در رشته هاي اقتصاد و حقوق و جامعه شناسي و تاريخ و روانشانسي و…، با آموزش شيوه هاي درست زندگي، از ابتلا به امراض پيشگيري کنند. متاسفانه در ايران، سر جوال را که «پيش گيري» است رها کرده و به ته جوال که «درمان» است چسبيده¬اند.

به هر حال، در هفته جاري تعداد زيادي از دانش آموزان پايه دهم، با انتخاب مهمي و سرنوشت سازي در زندگي خود رو به رو هستند. انتخاب رشته ي اين عزيزان در آينده ايران نيز نقش بزرگي بر جاي مي گذارد. در نظر گرفتن برخي موارد مي تواند به آنها و والدين شان در انتخاب بهتر کمک کند که سه نکته ي مهم به زعم نگارنده عبارتند از:

1-    به دليل توزيع نامناسب امکانات آموزشي و رقابت با دانش آموزان کلان شهرها، رقابت در رشته ي تجربي مستلزم هزينه هاي سنگين جسمي و رواني براي فرد(ضرورت تلاش حداقل ده ساعت در روز به مدت يک سال) و اقتصادي (با واريز کردن پول به جيب متوليان آموزشگاه هاي آمادگي براي کنکور) براي خانوار است.

2-    جامعه براي دسترسي به توسعه ي پايدار و از جمله کاهش بيماري هاي جسمي و روحي، پيش از داشتن متخصص در رشته هاي پزشکي، به متخصصين علوم انساني و پايه نياز دارد که در سال هاي آينده تقاضا و بازار کار آن افزايش خواهد يافت.

3-    متاسفانه قبولي در رشته هاي پزشکي، به جاي استعداد و توانايي فرد، بيشتر به سطح درآمد و هزينه¬هايي که خانواده متحمل مي شود بستگي دارد در صورتي که نقش تلاش فردي و استعداد در رشته هاي ديگر از جمله رياضي و علوم انساني پر رنگ تر است.