2میلیارد متر مکعب بارش در کام دشت تشنه نیشابور

مردم و مسئولان شهر همچنان هوشیاری خود را حفظ کنند

تجاوز به حریم طبیعت و عوامل انسانی مسبب سیل است

فروغ خراشادی- بارش های فرودین امسال برای نیشابور، می توانست نویدبخش آبادانی و رونق کشاورزی باشد. پس از سالی به شدت خشک با 53.7 میلیمتر بارش سالانه، اگر بارش های اخیر به تناوب و با فاصله زمانی رخ می داد و منجر به سیل نمی شد، می توانست مرهمی بر زخم های تن تشنه دشت نیشابور باشد اگر چه این میزان بارش به شرط مدیریت می تواند مواهب فراوان به همراه داشته باشد.

شدت بارش ها، ذوب ناگهانی برف های دامنه بینالود و افزایش دبی آب رودخانه های شهرستان منجر به سیل ششم فروردین و قرار گرفتن نیشابور در شرایط بحرانی شد. پنجم، ششم و هفتم فروردین روزهای سخت مردم و مسئولان شهرستان بود و اگر چه به شهر آسیبی وارد نشد، اما در امتداد کانال(کال)های نانوا، جنگل و در مسیل رودخانه فاروب رومان و امتداد جاده دانشگاه علوم پزشکی، همچنین در روستای ده حلاج و مناطقی در پایین شهر همچون اردسمان، عاری از خسارت هم نبود؛ از سویی در روستاها و شهرهای اقماری نیشابور نیز روان آب ها و سیلاب ها، خسارت هایی را به مردم تحمیل کرد.

میزان بارندگی در همان روزهای نخست سال، میانگین بلندمدت سالانه را پشت سرگذاشت و به رغم هشدار سازمان هواشناسی کشوری در خصوص افزایش دامنه خشکسالی در بهمن ماه سال 96 و ارائه گزارش مفصل به بالاترین مقام های کشوری و هشدار به دستگاه ها و نهادهای ذی ربط، اوضاع جوی فعلی، ظاهرا نشانی از خشکسالی ندارد!

تا لحظه تنظیم این گزارش (22 فروردین ماه 1397)، مجموع بارش های کل کشور، میانگین سالانه را رد کرده است. به عنوان مثال تا کنون بارندگی در نیشابور به عدد 274.5 میلیمتر رسیده که نسبت به میانگین مشابه بلند مدت، جهشی 168 درصدی داشته است!

پیش بینی ها بر ادامه ی همین روند رطوبت زایی در اردیبهشت ماه نیز مهر تایید می زند و این احتمال هست که میزان بارش شهرستان تا پایان سال آبی جاری از بارش های سال 1371، که رکورد 364 میلیمتری را ثبت کرده بود، نیز عبور کند!

در نگاه نخست به نظر می رسد بر خلاف پیش بینی ها، نیشابور و بلکه کشور از دوره خشکسالی عبور کرده، وارد دوره اصطلاحا «ترسالی» شده باشد. پرسش این جاست که با یک سال پر بارش، در حالی که سیل به زیرساخت های کشاورزی مناطق وسیعی از کشور آسیب های جدی وارد کرده و مزارع و باغات آن مناطق را در نوردیده است، آیا می توان به پایان خشکسالی امیدوار بود؟ آیا بلایی که سیل بر سر شمال شرق، غرب و جنوب‌غرب ایران آورده، ممکن است دامن مناطقی چون نیشابور را بگیرد یا خیر؟ برای دریافت پاسخ های علمی، با یک متخصص هواشناسی و یک دکترای اقلیم شناسی گفتگو کرده ایم، مضافا این که در گفته ها، آمارها و ارقام ارائه شده دیگر نیز به نظریات کارشناسان و پایگاه های داده معتبر استناد کرده ایم.

اختلاف ارتفاع و شیب منطقه، روان‌آب به وجود می‌آورد

مهدی بلوکی، کارشناس در زمینه هواشناسی درباره دلایل جغرافیایی و عوامل انسانی سیلابی شدن می گوید: در نیشابور ارتفاعات در یک سمت و دشت در سمت دیگر است، پس از بارش، اختلاف ارتفاع و شیب منطقه باعث می شود که آب ساکن نباشد و روان‌آب بوجود آید. موضوعی که در نیشابور در هنگام سیل مشکل ساز است، تجاوز به حریم رودخانه و مسیل هاست. یعنی عرض رودخانه به جای چند ده متر به چند متر کاهش یافته است. تجاوز به حریم رودخانه در قالب پیشروی زمین کشاورزی و باغات در حاشیه رودخانه و یا ساخت ویلا و واحد های گردشگری است که اغلب بدون مجوز بوده و باعث تجمع و بازگشت آب به داخل روستاها می شود. یکی دیگر از مواردی که در هنگام بارش شدید مشکل ساز است، پر شدن دهانه پل ها و زیر گذرها بر اثر عدم لایروبی و یا تجمع نخاله های ساختمانی وجمع شدن شاخ و برگ و تنه های درختان بعد از هرس باغات است.

از سویی جایابی و جانمایی نامناسب برخی تاسیسات آب و برق وساختمان ها مساله بغرنجی است؛ وضعیت ساختمان های دانشگاه نیشابور که در بستر رودخانه ساخته شده در شرایط سیلابی شدن رودخانه ها و ایجاد روان‌آب ها، آسیب هایی در پی خواهد داشت. در داخل شهر نیز  طراحی نامناسب کانال های دفع آب های سطحی و عدم مدیریت آن در پایین دست باعث بروز مشکل می شود.

رفع مشکلات زیرساختی؛ پیش گیری از بحران

• از رییس اداره هواشناسی نیشابور می پرسیم: تعامل اداره هواشناسی شهرستان با ستاد بحران منجر به کاهش خسارت شده است، اما نقش پیش گیرنده نداشت؛ این امربه دلیل ضعف عملکرد است یا نبود زیرساخت و مدیریت علمی؟

بلوکی می گوید: ستاد مدیریت بحران در نیشابور و فیروزه از دو هفته مانده به نوروز تا امروز مستمرا جلسات را برگزار کرده است. اصولا  وقتی هواشناسی اخطاریه صادر می کند با دستور رئیس و یا جانشین ستاد حوادث شهرستان، اعضای ستاد در آماده باش به سر می برند و به صورت شبانه روزی از هواشناسی استعلام می گیرند، به ویژه اگر بازار شایعات و مطالب نگران کننده گرم باشد.

اطلاع رسانی مستمر هواشناسی باعث می شود مدیریت منابع و امکانات بهتر انجام شودو اعضا به موقع درمورد وقوع حادثه حساس باشند. ولی  رفع مشکلات زیرساختی و ایجاد مدیریت علمی و روزآمد (رفع تجاوز به حریم رودخانه ها، مرمت پل ها و مدیریت آب در پایین شهر) در دراز مدت قابل انجام است و در ۷۲ساعت مانده به حادثه نمی توان کاری کرد.

روند جهانی گرمایش زمین، موجب تغییر چرخه آب است

• در خصوص بارش های امسال، فرضیه کم نداشتیم؛ مثلا گفته شد عامل بارش های سیل آسا باروری ابرها، پروژه هارپ، پایان خشکسالی و … است؛ نظر شما به عنوان کارشناس مسئول چیست؟

هیچ مطلب علمی مبنی بر پایان خشکسالی وجود ندارد بلکه روند کلی رو به بارش کمتر است. ولی بارش ها رگباری و سیل آسا می شود. چون گرمایش جهانی رو به افزایش است، بارش برف کمتر و بیشتر بارش ها به صورت مایع خواهد بود. گرمایش زمین حتی می تواند باعث افزایش سرماهای شدید به صورت محلی و منطقه ای شود! زیرا این گرمایش باعث تغییر در چرخه آب طبیعت می شود. این تغییر باعث تغییر سیستم های بارشی جو از نظر زمانی، مکانی می شود و بدیهی است که تغییر الگوی بارش می‌تواند همه چیز را تغییر دهد.

ضمنا بارش های امسال ناشی از بارورسازی ابرها یا مساله ای غیر از هواشناسی و اقلیم شناسی نیست و علت آن شرایط دینامیکی جو است. ضمن آن که که تا ثیر بارورسازی بسیارمحدود، محلی وکم وسعت است.

• از دید یک کارشناس هواشناسی نفع این بارش ها بیشتر است یا ضررش؟ البته پرسش ما محلی ست و گرنه در مناطقی که مردم جان، مال و دارایی شان را از دست داده اند، باید موضوع جور دیگری بررسی شود!

قطعا کسانی که به صورت مستقیم درگیر سیل بوده اند اصلا از وضعیت پربارشی راضی نیستند. چون جبران خسارات مالی وجانی ایشان امکان پذیر نیست اما در مجموع بارش های اخیر به نفع کشور و خصوصا بخش کشاورزی و دامپروری است به شرطی که آفات و رطوبت بالا کنترل و مدیریت شود.

بارش های سیل آسای اخیر، جهت جنوب-شمال داشته اند

معاون آبخيزداری «سازمان جنگل‌ها و مراتع»، کاهش پوشش گیاهی، دستکاری در طبیعت، ساخت ‌و سازهای غیرقانونی و مجوزهای غیر اصولی را از عوامل مهم تشدید خسارت در سیل‌های اخیر ذکر کرده و می گوید: «در سال های گذشته عملکرد خوبی در آبخیزداری نداشته‌ایم» و تنها برکت این بارندگی‌ها را شاید بتوان پر شدن تالاب‌ها و فرونشستن گرد‌‌ و غبار عنوان کرد.

اما اگر عوامل یاد شده را در خصوص سیل شمال کشور بپذیریم، بارش های سیل آسا و طولانی مدت غرب را چگونه می توان توجیه کرد؟  به نظر می رسد پدیده ای که با آن مواجهیم، فرامنطقه ای و مرتبط با اقلیم باشد و نتیجه آن، نه تنها مناطق آسیب دیده شمال و غرب کشور، که مشمول تمام ایران و از جمله نیشابور می شود.

یک اقلیم شناس و استاد «دانشگاه برگن» نروژ در این باره به «خیام نامه»پاسخ داد. دکتر کرمی می گوید: هسته جریان های بارشی که موجب سیل های فروردین ماه شد، بر فراز دو خط الراس کوهستان های البرز و زاگرس قرار داشته است. به این ترتیب البرز مرکزی مسبب سیل گلستان و زاگرس مرتفع مسبب سیل لرستان و به تبع آن سیل خوزستان بوده که هنوز هم ادامه دارد.

ناصر کرمی ادامه می دهد: چون جریان سیل از خط الراس کوهستان های یاد شده به سوی خط القعرهای پایین دست بوده، بیابان‌ها و دشت های مرکزی ایران، از گزند سیل دور ماندند و حتی میزان بارش زیادی هم نداشته اند.

او می گوید: بارش های معمول ایران جهت غربی-شرقی دارند اما این بارش‌ها جهت جنوب به شمال داشته اند به دیگر سخن این بارش ها عمدتا تحت تاثیر جریان های سودانی بوده و نه اطلسی!

بارش های اخیر با الگوی معمولی تعریف نمی شوند

این استاد اقلیم شناسی در پاسخ خبرنگار که می پرسد«تخریب جنگل ها و عوامل محیط زیستی چه نقشی در ایجاد الگوی جدید هواشناسی دارند»، می گوید: بارش‌های فروردین، اکستریم هایی شدید و غیر نرمال اند که با الگوهای معمول اقلیمی قابل تعریف نیستند؛ به این ترتیب ایران بین دو جریان شدید خشکسالی- سیل قرار می گیرد و این مساله در خصوص سیل های اخیر نشان دهنده منطق اقلیمی است و نه زمینی(محیط زیستی). اما این گفته به معنای آن نیست که می توان به محیط زیست آسیب رساند و از عواقب آن ایمن بود. آن چه باید مورد توجه قرار گیرد این است که بارش های سیل آسا، به روند بیابان زدایی کمک می کند اما موجب خسارت های شدید به استان های گرفتار نیز می شود؛ از سویی لزوم برنامه ریزی برای ایجاد زیر ساخت هایی برای مقابله با سیل، همچنین خشکسالی و تامین آب را بیش از پیش یادآور می شود.

دکتر ناصر کرمی به «خیام نامه» می گوید: در ساخت و سازها، نیاز به پیش بینی حوادث مشابه یک اصل است چون تکرار چنین شرایطی محتمل است. او در پایان با تاکید می گوید: پربارشی امسال که منجر به سیل گسترده شد، دلیل پایان خشکسالی نیست.

2000 میلیارد لیتر حجم بارش سال جاری آبی در نیشابور بوده است

با توجه به آن چه در این مقال فرارویتان نهادیم، به حوزه ي آبريز دشت نيشابور نظر می کنیم که جزئي از حوزه ي آبريز كوير مركزي ايران است؛ یعنی به دلیل کویری بودن بارش زیادی ندارد اما به دلیل کوهپایه ای بودن، کم بارش هم نیست! این حوزه از شمال و شرق به ارتفاعات بينالود و بلندي‌هاي ليلاجوق و يال پلنگ، از جنوب به تپه ماهورهاي نيزه بند، سياه كوه و كوه نمك و از غرب به حوزه‌ي آبريز دشت سبزوار محدود مي‌شود و 7330 کیلومتر مربع وسعت دارد و وقتی گفته می شود که بارش امسال تا این لحظه، 274.5 میلیمتر بوده است، یعنی در این محدوده، بیش از 2000 میلیارد لیتر بارش داشته ایم!

نکته این جاست که این میزان بارش، در طی یک سال آبی، در شرایطی که خاک فرصت جذب داشته باشد، منافع زیادی به دنبال دارد، اما اگر فرصت جذب آب برای خاک فراهم نباشد، یعنی خاک اشباع باشد، و تنها 5 درصد این آب، به روان‌آب تبدیل شود، حجمی نزدیک به 101 میلیارد لیتر خواهد شد و در مسیرش چه کارها که نمی تواند انجام دهد؟!

اگر چه بارش های پراکنده در دهه دوم و سوم فروردین، منجر به سیلابی شدن رودخانه ها به شکلی بحران ساز نشده است، اما احتمال سیل به ویژه در روزهای پایانی فروردین منتفی نیست و بررسی سیل بندها، سدها، مسیر کانال ها و زیرگذرها، در مجموع حفظ حالت آماده باش برای مردم و مسئولان، ضروری به نظر می رسد.

در هفته های پیش رو باز هم از سیل و تبعات آن در عرصه های مختلف و راهکارها و پیش بینی ها خواهیم گفت.