مهارت های فرزند پروری   

 مقدمه

بسیاری از والدین شیوه های صحیح تربیت فرزند را نمی دانند و در این زمینه با مشکل اساسی مواجه هستند. تربیت فرزند یک فرایند پیچیده و دشواری است اگر برای والدین اهمیت داشته باشد و کار بسیارسهل و ساده ای می باشد اگر به آن اهمیت ندهیم. برخی از والدین روش آزمون و خطا را در تربیت فرزندان خود انتخاب می کنند و برخی دیگر به دنبال کسب دانش و مهارت های فرزند پروری از طریق مطالعه منابع موجود و با شنیدن و دیدن سخنرانی های مطلوب می باشند . به یاد داشته باشیم که ریشه ی بسیاری از مشکلات رفتاری و اختلالات روحی و روانی فرزندان ما در بزرگسالی ریشه در کودکی آنان دارد. برای داشتن یک جامعه سالم علاوه بر داشتن سلامت جسمانی سلامت روح و روان نیز از اهمیت خاصی برخوردار است که تامین این نیاز اولیه بر عهده ی پدر و مادرها می باشد. ما در این بخش قصد داریم تا مهارت های فرزندپروری را به قلمی ساده و روان برای والدین عزیز بازگو نماییم:

الف : مهارت توجه کردن به رفتار کودک

یکی از مهارت های مهم در تربیت فرزندان که باعث افزایش اعتماد به نفس و خود باوری آنان می شود نحوه ی توجه کردن به رفتار کودک می باشد . بسیاری از مواقع مشاهده شده است که فرزندان از عدم توجه کافی والدین به اظهار گله مندی می نمایند و والدین نتوانسته اند علاقه و توجه خود را به فرزندان خود منتقل نمایند.

ب : تعریف مهارت توجه کردن

وقتی صحبت از توجه کردن به رفتار کودک می شود مقصود توصیف و بیان رفتارهای کودک و در برخی مواقع تقلید و انجام دادن آن رفتار از سوی والدین می باشد. وقتی والدین به رفتار فرزند خود توجه می نمایند یعنی رفتار او را تائید کرده و موافقت خودشان را با انجام و ادامه ی آن رفتار اعلام می نمایند.

ج : آثار مثبت توجه کردن به رفتار کودک

1-در گام اول به هر میزان توجه والدین به رفتار کودک بیشتر باشد احتمال وقوع آن رفتار در کودک افزایش پیدا می کند

2- در گام دوم برای برقراری یک رابطه صمیمی و عاطفی میان والدین و فرزندان نیاز به توجه کردن به رفتارهای کودکان داریم.

د : اقدامات درست در مهارت توجه کردن

1-زمانی که فرزند شما مشغول انجام دادن کاری می باشد در کنار او بنشینید و به رفتار او توجه نمائید و دقیقا رفتاری را که انجام می دهد را باز گو کرده و نشان دهید که حواس شما به رفتار او هست و برای شما اهمیت دارد . یادمان باشد صرف نشستن در کنار کودک و دیدن رفتار او کافی نیست بلکه توصیف رفتار او بسیار مهم است که کودک درک نماید از نگاه والدین به دور نیست و مورد توجه قرار دارد.

2- گاهی علاوه بر توصیف و همدلی کردن با کودک نیاز است تا برخی رفتارهای کودک را والدین تقلید کرده و انجام دهند به طور مثال وقتی فرزند ما در حال کشیدن نقاشی و طراحی کردن است می توانیم با نشستن در کنار او ما هم شروع به نقاشی کردن کنیم .

ه : اقدامات نادرست در مهارت توجه کردن

1-دستور دادن به کودک در هنگام توجه کردن : زمانی که به رفتار فرزند خود توجه می کنیم از هر گونه فرمان و دستور دادن پرهیز نمائیم به عنوان مثال اگر فرزند ما در حال خمیر بازی و یا نقاشی کردن می باشد نمی توان گفت که این گونه نقاشی بکش یا درخت را اینگونه بکش و …

2- سوال پرسیدن از کودک : در هنگام توجه کردن به رفتار کودک صرفا رفتار او مورد توجه قرار گیرد و از علت انجام کار سوال پرسیده نشود مثلا نگوئیم چرا درخت می کشی حالا برو یک ماشین را نقاشی کن و …

نکات مهم :

-رفتارهای خوب فرزند خود را همیشه مورد توجه قرار دهید و با نگاه خود او را به ادامه کار تشویق نمائید.

-به رفتارهای عادی و طبیعی کودک که در طول روز رخ می دهد توجه نمائید.

– بسیاری از کودکان دوست دارند که مورد توجه والدین خود قرار بگیرند این حس را در آنان زنده نگه دارید.

– ذات انسان به گونه ای خلق شده که رفتارهایی که مورد توجه قرار گیرند تکرار می شوند و برعکس رفتارهایی که مورد بی توجهی قرار بگیرند احتمال انجام آن کاهش می یابد.

چگونه یک رفتار غلط را در کودک با بی توجهی حذف کنیم!          

ب : مهارت بی توجهی کردن به رفتار کودک ( نادیده گرفتن )

در قسمت قبل گفتیم برای اینکه برخی از رفتارهای کودک در او شکل بگیرد نیاز به توجه از سوی والدین دارند اما در این بخش می خواهیم بگوئیم اگر قصد حذف یک رفتار غلط از سوی کودک مدنظر است باید به آن رفتار توجهی نداشته باشیم. در مهارت بی توجهی برخی از مشکلات رفتاری مانند گریه کردن های مداوم ، شکلک درآوردن ، نق زدن و فریاد زدن را می توان اصلاح کرد . به یاد داشته باشیم هرگز برای اصلاح رفتارهایی که باعث ضایع نمودن حقوق دیگران و نقض قوانین موجود می باشد و یا خطری را برای کودک در پی دارد از روش نادیده گرفتن نمی توان استفاده کرد.

تعریف مهارت بی توجهی کردن :

بی توجهی کامل و نادیده گرفتن رفتار کودک بدون اینکه واکنش و یا عکس العملی از سوی والدین صورت بگیرد در مدت زمان کوتاه .

اصول اساسی در مهارت بی توجهی کردن:

– هرگز تماس چشمی با کودک برقرار نشود.

– هیچ گونه تماس فیزیکی با کودک ایجاد نکنید.

– از برقراری هرگونه ارتباط کلامی با کودک خودداری شود.

نکات مهم در بی توجهی کردن:

1- در مهارت بی توجهی کردن وقتی می توانیم رفتاری را کاهش و یا حذف نمائیم که در مقابل به رفتارهای مثبت کودک توجه داشته باشیم.

2- به دنبال توقف رفتار اشتباه از سوی کودک سریعا توجه خود را به سوی کودک معطوف داشته و ارتباط عاطفی برقرار نمائیم.

3- هنگام نادیده گرفتن رفتار کودک امکان افزایش رفتار وجود دارد لذا باید صبورانه منتظر کاهش رفتار از سوی کودک بود.

4- زمانی که رفتار کودک مورد بی توجهی قرار می گیرد از دستور دادن و سوال کردن خودداری شود.

چه رفتارهایی را می توان از طریق بی توجهی کردن اصلاح کرد؟

– گریه کردن کودک اگر به قصد جلب توجه والدین باشد.

–  عادت کودک به داد و فریاد زدن و جیغ کشیدن برای رسیدن به خواسته هایش .

–  شکلک در آوردن و استفاده از صداهای نامناسب

–  سماجت و اصرار کردن کودک برای رسیدن به خواسته هایش .

رهنمودهای لازم در بی توجهی کردن

1-مواظب باشید که رفتار بد کودک یک پاداش مادی و یا فعالیت خوش آیندی برای او به همراه نداشته باشد.

2- هرگز در رفتار و چهره ی خود خشم و نفرت از کودک را نشان ندهید.

3- از سرزنش کردن، تهدید کردن و صحبت کردن با کودک پرهیز شود.

4- زمانی که رفتار غلط در کودک کاهش یافت والدین به فرزند خود توجه نمایند.

5- به کودک وانمود کرده که توجه شما به چیز دیگری است و می توانید محل را ترک نمائید.

6- اگر بی توجهی کردن به کودک طولانی مدت باشد امکان آسیب های احتمالی وجود دارد لذا به محض مشاهده ی کوچک ترین تغییرات رفتاری در کودک باید ارتباط و توجه برقرار شود تا گام به گام حذف یک رفتار ناصحیح صورت گیرد.

گاهی والدین در موقعیت های مختلف به فرزندان خود فرامین و دستوراتی می دهند و انتظار دارند که فرزندان روحیه اطاعت پذیری و پذیرش  آن را داشته باشند در این میان برخی فرزندان تمکین کرده و برخی دیگر سرپیچی می کنند، اما این که چگونه به فرزندان  خود دستور بدهیم تا امکان پذیرش افزایش پیدا کند و کودکان چگونه دستوراتی را نمی پذیرند نیاز به داشتن یک مهارت خاصی می باشد که در این بخش به آن می پردازیم.

کودکان چگونه دستوراتی را اجرا نمی کنند؟

الف: دستورات زنجیره ای ( چند بخشی )

گاهی اوقات والدین به فرزندان خود فرامین و دستورات مختلفی در چند بخش مجزا اما در یک مرحله به آنان می دهند و انتظار دارند که کودکانشان تمامی آنها را اجرا نمایند. به عنوان مثال : یک لیوان آب بیار، تلویزیون را روشن کن ، مسواک بزن و …انجام بده . کودک هرگز توانایی به خاطر سپردن چند فعالیت و انجام زنجیره ای آن را ندارد. پس بهتر است دستورات به تفکیک و در فواصل زمانی متعددی اعمال شوند.

ب : دستورات گنگ و مبهم

فهم برخی از دستورات برای کودکان سخت و دشوار است لذا گاهی اوقات آنان منظور و مقصود والدین را درک نمی کنند . پس بهتر است از بیان رسا ، شیوا و متناسب با فهم کودکان با آنان صحبت کنیم به عنوان مثال : به جای جمله ی ” برو داخل اتاق مشغول کارت باش ” بهتر است بگوییم ” داخل اتاقت که شدی اتاق را مرتب کن و سپس تکالیف فردایت را بنویس ”

ج : دستورات پرسشی

گاهی برخی از دستورات جنبه ی پرسش از کودک را دارد به عنوان مثال : از او سئوال می شود که آیا دوست داری  به نانوایی بروی و نان بخری ؟  درچنین مواقعی امکان سرپیچی از فرمان و انجام ندادن آن وجود دارد. در مواقعی که به کودک امکان انتخاب می دهیم بعید نیست که او از انجامش طفره رود .

د : دستوراتی که به دنبالش دلیل و منطق دارد

گاهی والدین به محض دستوراتی که به فرزندان خود می دهند به دنبالش دلایل و منطق های لازم را ارائه می کنند لذا لازم است ابتدا توضیحات لازم در انجام یک فعالیت ارائه شود سپس منطق و دلیل مربوطه اعمال گردد. مثال :” برو از مغازه میوه بخر و زود بیا چون امشب مهمان داریم “. بهتر است گفته شود ” امشب مهمان داریم و از این که هنوز میوه نداریم نگرانم، لطفا برو  و ازمغازه میوه بخر”.

نکات لازم در زمان دستور دادن به کودک

1- دستورات واضح ، صریح و روشن باشند.

2- به جای استفاده از خشونت، از لحن قاطعانه استفاده کنید.

3- در هنگام دستور دادن ، به کودک خود نزدیک شوید.

4- در هنگامی که کودک مشغول انجام فعالیت خوش آیندی می باشد از دستور دادن پرهیز شود چرا که امکان انجام ندادن آن بیشتر می باشد.

5- انجام ندادن فرامین والدین از سوی فرزندان نشانه ی لجبازی آنان نمی باشد بلکه به این تصور که آنان متوجه منظور ما نشده اند در فرصت های بعدی و به روش های دیگر دستورات خود را اعمال کنید .

6- به هنگام اجرای دستورات ، به کودک تقویت کننده و پاداش لازم داده شود.

7- حتی الامکان از جملات مثبت استفاده شود مثال : “بلند صحبت نکن” بهتر است گفته شود: ” اگر آهسته صحبت کنی بهتر است”.

8- دستورات و فرامین ارائه شده متناسب با سن و قدرت درک و فهم و در حد توان کودک باشد.

روش های تشویق فرزندان

طبیعت انسان به گونه ای خلق شده است که همیشه دوست دارد در مقابل رفتارهای مثبت و مقبول ، مورد تشویق و تمجید دیگران قرار گیرد لذا این نیاز نه تنها در کودکان مشهود است بلکه در تمامی سنین به اشکال گوناگون وجود دارد آن قدرکه تشویق در ایجاد یک رفتار موثر می باشد هرگز تنبیه در اصلاح رفتار موثر نمی باشد ؛ پس لازم است تا والدین نقش تربیتی تشویق و تحسین را در کودکان و نوجوانان جدی بگیرند.

1-تشویق های کلامی ( اجتماعی )

ارزان ترین ، در دسترس ترین و موثر ترین تشویق ها ، تشویق کلامی می باشد. اگرکودکان در مقابل رفتارهای صحیح ، کلمات محبت آمیز را از والدین دریافت نمایند بدون شک نسبت به انجام آن در دفعات بعدی میل بیتشری از خود نشان می دهند . مانند آفرین، احسنت ، به تو افتخار می کنم و …

2- تشویق های غیرکلامی

در این نوع تشویق ها از کلام و حرف استفاده نمی شود بلکه از طریق نگاه کردن ، دست به پشت کودک زدن و یا فشردن دست کودک به او نشان می دهیم که از این کار شما من خیلی خوشحال هستم و به نوعی رضایت مندی خویش را ابراز می کنم .

1-2 تشویق های فعالیتی : کودکان بسیار تمایل دارند تا با والدین خود در یک فعالیت جمعی مشارکت داشته باشند به عنوان مثال از پارک رفتن، سینما رفتن و بازار رفتن با والدین خود بسیار لذت می برند در کنار آن بازی کودک با پدر و مادرش بصورت مشارکتی بسیار خوش آیند می باشد . لذا اولیاء می توانند در مقابل رفتارهای صحیح فرزند خود از این نوع تشویق ها استفاده نمایند.

2-2 تشویق های مادی : وقتی صحبت از تشویق کودک و نوجوان به میان می آید بی درنگ خرید جوایز مادی به ذهن خطور می کند . اما به یاد داشته باشیم که تشویق های مادی اول راه نیست بلکه از نظر اثرگذاری برای تقویت رفتار بعد از تشویق های کلامی و اجتماعی قرار دارند.

نکات مهم در تشویق کردن

1- تشویق همیشه باید بلافاصله بعد از رفتار مثبت اعمال شود چرا که بعد از گذشت زمان اثر تشویق برای تقویت رفتار خاصیت خود را از دست می دهد.

2- تشویق باید متناسب با سن و جنس کودک باشد و از طرفی خوش آیند باشد بطور مثال : خرید یک عروسک برای کودک پسر اثر تقویت کنندگی ندارد و یا خرید یک بازی فکری مختص نوجوان برای کودک گزینه مناسبی نیست .

3- تشویق ها برای اینکه اثر تقویتی مناسبی داشته باشند باید در چند مرحله و در زمان های مختلف ارائه شوند تا شکل دهی رفتار را باعث شوند.

4- در تشویق کودک رفتار مثبت را پاداش دهیم تا کودک متوجه شود که به چه دلیل مورد تشویق قرار گرفته است گاهی کودک تشویق می شود اما خودش علت تشویق را نمی داند.

فرق باج خواهی با تشویق

تشویق همیشه بعد از وقوع یک رفتار مثبت صورت می گیرد لذا تا زمانی که کودک رفتار مورد نظر را انجام نداده نباید تشویق شود اما در باج خواهی و رشوه گیری کودک شرط انجام یک فعالیتی را دریافت جایزه در ابتدای کار عنوان می کند که این اثر تقویتی ندارد. لذا دادن جایزه قبل از وقوع رفتار اثر تخریبی دارد و یک رفتار ضد تربیتی محسوب می شود.

1-الگوی عملی برای فرزندانتان باشید .کودکان بیشتردوست دارند تا رفتار صحیح را در وجود والدین خود مشاهده نمایند و به نوعی تابع رفتارند نه گفتار.

2-تربیت صحیح فرزندان اولویت اول زندگی شما باشد. برای تربیت کودکان خود وقت و انرژی لازم را صرف کنید .اهل مطالعه باشید و از متخصصین تعلیم و تربیت کمک بگیرید . تربیت یک مقوله ی پیچیده ای است که نیاز به مهارت لازم دارد .

3-به فرزندانتان اجازه تجربه کردن را بدهید .گاهی والدین آنقدر حساسند که هرگز نمی گذارند فرزندانشان به زحمت و سختی بیفتند لذا لازم است در برخی امور و تا حد امکان کودکان تا جایی که آسیب جدی در بر نداشته باشد برخی از امور را خود لمس نمایند به عنوان مثال :اگر فرزند شما تکالیفش را انجام نداد و فردا در مدرسه مورد باز خواست معلمش قرار گرفت نتیجه ی بهتری می گیرد تا اینکه والدین در انجام تکالیف به فرزندان خود کمک نمایند .

4-در تشویق و تنبیه کردن عمل کودک را خطاب قرار دهید .بسیاری از والدین وقتی فرزندان خود را تشویق و تنبیه می نمایند کل شخصیت وجودی او را مد نظر قرار می دهند در صورتی که باید رفتار مورد هدف مشخص باشد تا کودک متوجه رفتار صحیح و غلط خود باشد.

5– مهر و محبت را با قاطعیت در هم آمیزید.محبت افراطی و اقتدار و خشونت مطلق در تربیت فرزندان محکوم به شکست می باشد . همزمان با احترام و محبت در مقابل کج رفتاری های آنان اقتدار لازم را داشته باشید .

( درشتی و نرمی به هم در به است            چو فاصد که جراح ومرهم نه است )

6- همدل فرزندان خود باشید نه همدرد آنها.در تمامی وقایع روزگار در کنار فرزندان خود باشید و آنان درک کنند که پشتیبان محکمی در زندگی دارند تا حس اعتماد در آنان شکل بگیرد . وقایع روزگار را از دید آنان به نظاره بنشینید .

7- افکار مثبت را در ذهن خود پرورش دهید تا فرزندان شما نیز خوش بین به آینده باشند . افکار منفی آفت موفقیت می باشند.

8- کودکان بیشتر از طریق تشویق اصلاح می شوند تا تنبیه . اما تنبیه در تربیت فرزندان موثر است ولی به عنوان آخرین گزینه ( مُراد تنبیه ملایم مانند قهر کردن ، محروم کردن و جریمه کردن و …)  می باشد نه تنبیه بدنی .

9- تفاوت های فردی را جدی بگیرید .هرگز فرزندان خود را با دیگران مقایسه نکنید چرا که خداوند به هر کسی متناسب با ظرفیت هر فردی استعداد خاص خود را عطا کرده است.

10- اوقات فراغت فرزندان خود را پر کنید و برای آن برنامه ریزی خاصی داشته باشید. چرا که اگر آنان احساس پوچی کنند دچار سردر گمی می شوند.

11- عشق و محبت به فرزندان خود را در زمره ی نیازهای اولیه آنان قرار دهید و فقط به دنبال تامین معاش ، مسکن و پوشاک و ..نباشید. اگر کودکان این عشق و محبت را لمس کنند رشد جسمی و روحی سالمی را خواهند داشت.

12- کودکان بسیار دوست دارند تا بازیهای مشارکتی با والدین خود داشته باشند این عشق و دوست داشتن را در وجودشان زنده نگه دارید.

13- فرزندان خود را متناسب با زمان خویش تربیت نمائید.

14- به کودکان خود روحیه شکرگزاری در مقابل الطاف دیگران ، درخواست بخشش در مقابل اشتباهات خود و بیان خواسته هایشان با رعایت ادب را یاد بدهید. ( 3کلمه لطفا – متشکرم – ببخشید ) را به آنان تفهیم نمائید.

پ