تبعیدی هنرمندی که در تئاتر نیشابورتحول ساز شد؟! عناصر تئاتری و دراماتیک را درهر جامعه ای می توان پیدا کرد.صرف نظر از اینکه این جوامع پیچیده و پیشرفته باشند یا نباشند .این عناصر در رقص ها و مراسم مردم همان قدر بارزاند که در مبارزات سیاسی، راهپیمایی ها ، مسابقات ورزشی و مراسم مذهبی . […]
تبعیدی هنرمندی که در تئاتر نیشابورتحول ساز شد؟!
عناصر تئاتری و دراماتیک را درهر جامعه ای می توان پیدا کرد.صرف نظر از اینکه این جوامع پیچیده و پیشرفته باشند یا نباشند .این عناصر در رقص ها و مراسم مردم همان قدر بارزاند که در مبارزات سیاسی، راهپیمایی ها ، مسابقات ورزشی و مراسم مذهبی . شرکت کنندگان در این گونه فعالیت ها فکر نمی کنند که در یک فعالیت تئاتری حضور یافته اند .البته باید در نظر داشت که تئاتر به عنوان یک پدیده ی هنری با بهره برداری ازعناصر تئاتری در مراسم، متفاوت است .
دقیقا مشخص نیست سابقه ی تئاتر در ایران به چه زمانی برمی گردد اما تئاترهای اولیه ی ایرانی رابطه ی تنگاتنگی با وقایع کربلا و زندگی پیامبران دارند .این نمایش ها که تعزیه نامیده می شوند بخشی از هنرهای نمایشی و آیینی در ایران هستند . تئاتر به صورت مدرن و امروزی هم در زمان ناصرالدین شاه وارد ایران شده است .
در این گفتگوی هنری به تاریخچه ی شفاهی هنر نمایش در نیشابور می پردازیم . مهمان ما «هادی هروی» کارشناس ادبیات نمایشی از دانشگاه تهران است که طی تحقیق و پروژه ای دانشگاهی روند پیشرفت یکصد ساله ی هنرهای نمایشی را در نیشابور دنبال کرده است .قسمت اول این گفتگو به تاریخچه ی این هنر تا ابتدای انقلاب می پردازد .اینک خلاصه ی این گفتار تقدیم شما عزیزان می گردد .
با تشکر از شما، در باره ی پروژه ی دانشگاهی وتاریخچه ی شفاهی هنر های نمایشی دریکصد ساله ی اخیرنیشابورتوضیح بیشتری می دهید؟
با کمال میل . من در دوران دانشجویی تحقیق درباره ی تاریخچه ی هنر تئاتر در نیشابور را به عنوان واحد درسی انتخاب کردم و پس ازاتمام پروژه، تصمیم به چاپ این تحقیق داشتم که این امرمیسرنشد .
تابستان سال 67 بود که به خانه ی فرهنگ نیشابور که در آن زمان توسط شادروان سعید کاویانی مدیریت می شد مراجعه کردم . با راهنمایی ایشان پیشکسوتان و ریش سفیدان هنرنمایش را درشهر ملاقات واطلاعات لازم را از آنان کسب کردم . دراین تحقیق به سه دوره ی زمانی هنرهای نمایشی در نیشابورپرداخته ام که برای شما بازگو می کنم .
دوره ی اول در محدوده ی – سالهای .1290-1318 هجری شمسی اتفاق افتاده و به دوره ی تماشایی معروف شده است .
دراین دوره چیزی به نام صحنه و تئاتر در نیشابور نداریم و مراسم به صورت شاهنامه خوانی و تعزیه گردانی ست . این مراسم در شهر و درمیادین اصلی به صورت رقص و بازیهای محلی در مراسم شادی و شبیه خوانی در ایام سوگواری بوده است. در روستاها نیزمراسم ساز و دهل در مراسم ازدواج … و تعزیه خوانی در ایام محرم و صفر اجرا می شده است .
نکته ی قابل ذکراین است که احتمالا نمایش های ظل الخیال (سایه بازی) و خیمه شب بازی هم در این دوره وجود داشته است .این نمایش ها در مجالس و خانه های اعیان شهراجرا می شده و نام آن تماشایی و کمدی های عامیانه بوده است .ضمنا در مراسم ازدواج – ختنه سوران و…این مراسم نیز اجرا می شده است.
از سرآمدان این دوران از عباس شیخه (تار نواز ) و وهاب کله (تنبک زن) و خنیاگری به نام نصرت نام برده می شود. این دوره مصادف با اواخرحکومت قاجار است .از آخرین نسل این گروه می توان از استاد حسن پورعیدیان و گروهش نام برد که با رقص چوبی و دیگر مراسم توانستند نام نیشابور را در جشنواره های جهانی طنین انداز کنند .
در همین دوران است که مطربان و نوازندگان محلی کم کم نمایش های تخت حوضی را در خانه ها اجرا می کنند و نقش سیاه و نمایش های سیاه بازی هم از همین اجراها متولد می شود .احتمال می رود که حاجی فیروز هم به نوعی با نقش سیاه در نمایش های سیاه بازی در ارتباط است .
ضمنا تعزیه خوانی هم در این دوره دربرخی روستاهای نیشابوراز قبیل عبداله آباد وبلوک عشق آباد (فدیشه) رونق بسیار داشته است.
نکته ی جالب دیگردر این دوره که نقطه عطفی در تئاتر نیشابور محسوب می شود، جریان تبعید استاد محمد حسین بهجت تبریزی ، شهریار، به نیشابور است که ایشان در اداره ی ثبت خدمت می کرد و در دوره ی اقامت کوتاه مدت خود درنیشابور،اولین نمایش به صورت جدید را به نام «دوسیه» در نیشابوراجرا می کند که البته این اجرا تحول زیادی را در جریان اجرای نمایش در نیشابور ایجاد می کند .
دوره ی دوم دوره ا ی ست که بین – سالهای 1340- 1320 هجری شمسی قرار داشته و با حضور وفعالیت مدارسی چون شاپورکه جزو اولین مدارس نیشابورمی باشد، دوره ی نمایش های آموزشگاهی نامیده می شود .
در این دوران ما شاهد اجرای نمایش های آموزشگاهی در نیشابور می باشیم که بیشتر، معلمان و آموزگاران متولی آن هستند و با همکاری دانش آموزان این نمایش ها اجرا می شده است .
گفتنی ست که نمایش ها در آن زمان در سالن دبیرستان پسرانه ی خیام و دبیرستان دخترانه ی شاهرخی اجرا می شده است .از نام آوران تئاتر این دوران می توان از عابدین نسب، برادران لطف آبادی و محرمیان (معلم ) را نام برد . در همین زمان است که این استادان اولین هنرجویان تئاتر را در شهرتربیت می کنند .
دوره ی سوم که به سالهای 57- 1340هجری شمسی محدود می شود دوره شکوفایی تئاتر نو در نیشابور است .
در این دوران است که تئاتر به معنای واقعی در نیشابور شکل می گیرد و صحنه (سن )کاملا به شکل جدید آن شناخته می شود .در این دوره، استادانی همچون عزیزاله صادقی، محمد اخباری(نقاش) و تازه دل ؛ ظهور می کنند و محمد زهدی هم که یکی از سر آمدان تئاتر آموزشگاهی بوده در صحنه ی رقابت ها حضور داشته است .
در این دوران برای اولین بار تئاتر های زورق سرگردان (عزیزاله صادقی) ، بلبل سرگشته (تازه دل) و تئاتر شکسپیری توسط اخباری به شکل امروزی اجرا می شود .
این آغاز، آشنایی مردم با تئاتر روز است .در همین زمان است که اولین نسل تحصیلکرده های هنرهای نمایشی هم وارد نیشابور می شوند .استادانی مانند محمود عطار ، حسین نصر آبادی و مرتضی عابدین نسب. ورود این تحصیلکرده ها سبب تحول و شکوفایی در هنر نمایش در نیشابور شده و تئاترشهرمان برای اولین باردرسطح کشور مطرح می شود .
قابل ذکر است که در دهه ی پنجاه اداره ی فرهنگ و هنر تاسیس شد و این اداره رسما متولی تئاتر کشور می شود. ضمنا تئاتر آموزشگاه ها هم در این دوره فعال بوده است .
عصر طلایی تئاتر نیشابور در دهه ی پنجاه اتفاق می افتد و نام نیشابوررا در جشنواره های گوناگون مثل جشنواره ی تئاتر آیینی و سنتی کاشان،جشن هنر شیراز ، جشنواره ی تئاتر توس در مشهد ، جشنواره های دانش آموزی در رامسر و… طنین اندار می کند .این موفقیت ها کماکان تا سال 57 ادامه می یابد و با وقوع انقلاب ، مدتی تئاتر نیشابور به رخوت دچار می شود . ضمنا تعزیه خوانی نیشابورهم در این دوره در اوج شکوفایی است به طوری که تعزیه خوانان بنام نیشابوری در جشن هنر شیراز آن چنان می درخشند که مورد تحسین «پیتر بروک» قرار می گیرند .از نام آوران تعزیه خوانی در نیشابور می توان از استاد سید رضا عبد اله آبادی (بیضایی ) نام برد .
