ورشکستگی آبی با گذر بدون روادید از مرز بحران ( راهکار پیش رو، سازگاری با کم آبی )

فروغ خراشادی

هفته ی صرفه جویی آب در ایران، از یکم تا هفتم تیرماه، حامل یک پیام بود: سازگاری با کم آبی و مدیریت بحران آب!

کشور ما در منطقه ی خشک و نیمه خشک قرار دارد. در این سال ها بر خشکی اش افزوده شده است؛ دعوای آب، بین مردم یزد و اصفهان و جیره بندی آب در جنوب، گواه این مدعا ست. در کشوری که متوسط بارندگی اش 230 میلی متر و یک سوم از میانگین جهانی کمتر است، سرانه ی مصرف آب نزد مردمش هم نزدیک به سه برابرمیانگین جهانی ست؛ طبیعی ست که تقریبا  9 برابر نیازمندتر باشد! وضعیت نیشابور ما هم در این میان، «فشرده ای است از ایران بزرگ!»

مصرف آب نیشابور بالاتر از میانگین کشوری

دشت نیشابور دومین حوزه ی آبریز خراسان رضوی ست؛ 74 درصد خراسان رضوی در منطقه ی خشک و الباقی در محدوده ی نیمه خشک است. این استان با 7 درصد مساحت و 8 درصد جمعیت  کل کشور، در شرایطی به سر می برد که در مرز بحران کم آبی ست. بحران وقتی نمایان تر می شود که در کشوری- ایران- با دو برابر مصرف آب میانگین جهانی، نیشابور از میانگین عبورکرده است؛ یعنی هر نفر نیشابوری طبق آمار، روزانه 300 لیتر آب مصرف می کند!!

در نیشابور و بر اساس آمارهای شرکت آب منطقه ای، میانگین بارش 220میلیمتر درسال و عملا حجم آب تجدید شونده حدود 443 میلیون متر مکعب است. با در نظر گرفتن حجم تبخیر، آب های سطحی، آب های برگشتی به آبخوان و حجم تغذیه ی آبخوان های زیر زمینی، هم اینک با کسری مخزن معادل 84 میلیون متر مکعب مواجه ایم.

تا همین یک دهه ی پیش، میزان بارش در حوزه ها ی آبریز کشور، 130 میلیارد متر مکعب بوده و امروز به 100 میلیارد متر مکعب کاهش یافته است.

درک مردم از وضعیت آب کشور باید تغییر کند

رشد ناگهانی جمعیت  و تغییرات آب و هوایی  در کنار کاهش 30 درصدی سرانه ی آب تجدید پذیر کشور، موجب شده است هم اکنون منابع تجدید پذیر آبی، سرانه ای حدود 1300 متر مکعب داشته باشند؛ این درحالی ست که خط بحران این سرانه، 1500 متر مکعب عنوان می شود. از سویی ما تا کنون بیش از 95 درصد منابع آب تجدید پذیرمان را هم استفاده کرده ایم و طبق معیارهای جهانی  کشوری که بیش از 40 درصد آب تجدید پذیرش را مصرف کند، وارد بحران شده و اگر این مقدار به 60 درصد برسد، به ورشکستگی آب رسیده است. این برداشت بی رویه ی آب از منابع تجدید پذیر که به”مدیریت ناکارآمد منابع آب” برمی گردد، ناظر بر سیاست ” بخشی نگر”  دولت پیشین است که “تامین آب به هر قیمتی” را سرلوحه ی کار اجرایی وزارت نیرو قرار داده بود و با صدور مجوزحفاری بی رویه ی چاه های عمیق و نیمه عمیق، آسیبی جبران ناپذیر به اقلیم و محیط زیست کشور وارد کرد. امروز اما استراتژی وزارت نیرو به جای تامین آب، به ” «سازگاری با کم آبی» شیفت کرده است؛ این تغییر سیاست به دلیل تخصصی بودن امر، چندان از سوی مردم درک نمی شود به ویژه که همزمان با آن، مدیریت مصرف را نیز از سوی مصرف کنندگان می طلبد؛ مصرف در بخش های خدماتی، صنعتی و کشاورزی.

الگوی مصرف آب؛ افت سطح آب های زیر زمینی

نظر به اعداد و ارقام گفته شده، و با توجه به گزارش های پیشین نشریه درباره ی مساله ی آب، در خصوص منابع آب نیشابور، پتانسیل برداشت و بحران احتمالی پیش رو، با سعید خجسته پور گفتگو کردیم. رئیس اداره ی «منابع آب» شهرستان در گفتگو با «خیام نامه»، درباره ی الگوی کلی مصرف آب نیشابور، چنین گفت: بر اساس آمار سال گذشته آبی (95-96)، مصرف کل سال، رقم 722 میلیون متر مکعب بوده است که  134 میلیون متر مکعب آن، آب های سطحی و 588 میلیون متر مکعب، آب های زیر زمینی بوده است؛ محل تامین آب های زیر زمینی هم  2704 حلقه چاه، 924 رشته قنات و1084 دهانه چشمه است که فقط 309 میلیون متر مکعب آن تجدید پذیر و الباقی در زمره ی آب های تجدید ناپذیر است؛ یعنی بیش از نیمی از این مصرف، آبی است که ظرف میلیون ها سال ذخیره شده و به راحتی و در مقیاس عمر انسان جایگزین نمی شود.

خجسته پور می افزاید: ما بخش قابل توجهی از سهم فرزندان مان را «پیش خور» کرده ایم و به مادرِ زمین که همه چیز به ما بخشیده است، آسیب زده ایم. وی در حالی که از سوءمصرف آب در بخش های مختلف خبر می دهد، می گوید: 89 درصد مصرف آب نیشابور را در بخش کشاورزی با راندمان 30 درصد داریم، 5/8  درصد در صنعت و خدمات و 5/2 درصد باقیمانده هم در بخش خانگی ست؛ اضافه برداشت ما از منابع تجدید ناپذیرمان موجب شده است که ظرف بیست سال گذشته، ارتفاع سطح آب زیرزمینی منطقه، از 115هزار و دویست متر به 113هزار و چهارصد متر افت کند. او بیان داشت : ما در مرحله ی تنش آبی هستیم و هر ساله با 120 سانتی متر کاهش ارتفاع آب های زیر زمینی مواجهیم ؛همین امر، یکی از دلایل فرونشست زمین و ایجاد شکاف هایی به طول چندین کیلومتر در دشت نیشابور شده است.

صدور مجوز چاه های مجاز؛ افزایش چاه های غیر مجاز

تخمین زده می شود که در نیشابور، هر 2 کیلومتر مربع، یک چاه حفر شده باشد. از سال 1347 که نخستین چاه آّب مورد بهره برداری قرار گرفت، هر ساله، قنات هایی خشکیده و از دور خارج شده است. در دهه ی 80 خورشیدی حفر بی قاعده و بی رویه ی چاه ها، در کنارساخت سد ها و بندها، «چرخه ی بسته ی آب» را در مناطقی از ایران مختل کرده است که از تبعات آن می توان به نابودی پوشش گیاهی یک اقلیم، مهاجرت گونه های زیستی و تغییر اکوسیستم یک منطقه اشاره کرد. ساعت ها کار کارشناسی در حوزه ی آب با یک مصلحت اندیشی (تامین آب به هر قیمت) نادیده گرفته شده و جای آن را تصمیمات منفعت طلبانه گرفته است؛ مجوز حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق از همین دست کارهای ضد کارشناسی بوده که تاثیرات سوء آن به این زودی ها دامن دشت نیشابور را رها نخواهد کرد.

بر اساس آماری که سعید خجسته پور به «خیام نامه» ارائه داد، در حال حاضر 1522 حلقه چاه مجاز در نیشابور وجود دارد که از این تعداد، بخش کشاورزی با 1102 حلقه بیشترین شمار را به خود اختصاص داده است و دو بخش صنعت و خانگی هم تقریبا به نسبت برابر صاحب چاه مجازند.

وی یادآور شد که تعداد چاه های غیر مجاز شناسایی شده ی شهرستان، 975 حلقه است اما رقم اصلی دو تا سه برابر این تعداد برآورد می شود.

سامانه ی هوشمند ؛ نقطه ضعف یا قوت؟!

رئیس اداره ی منابع آب شهرستان در پاسخ ما در خصوص سیستم هوشمند برداشت آب از چاه ها ی مجاز اظهار داشت که چون بخشی از اضافه برداشت ها از آب های زیر زمینی از محل همین چاه ها صورت می گیرد، جهت مدیریت برداشت، نصب کنتورهای هوشمند در دستور کار شرکت آب منطقه ای استان، اداره ی منابع آب نیشابور، قرار گرفته است. کارکرد این سامانه که مشابه پمپ بنزین و با شارژ کارت آب میسر است، بر اساس حجم مجاز پروانه، مبتنی بر تعادل میان مصرف انرژی برق و آب برداشتی ست.

وی افزود: این کنتور ها در آغاز امر کالیبره می شوند و هر تغییر بعدی روی آن ها، با نظارت کارشناس امر صورت می گیرد. خجسته پور دلیل استفاده از این سامانه را فرهنگ سازی کاهش مصرف آب کشاورزی از مدت زمان 9 ماه به حداکثر 5 ماه عنوان کرد و یادآور شد: تامین و خرید کنتور به عهده ی مالک چاه است و شاید همین امر، یکی از دلایل نارضایتی بهره بردران از اجرای طرح یاد شده باشد.
مباحث تکمیلی در این خصوص را به شماره ی آتی موکول می کنیم تا درباره ی کارکرد کنتور وکارت هوشمند آّب، بازخورد کشاورزان، تعامل بین اداره های متولی سامان بخشی مصرف آب و بهره برداران و روش های علمی و کاربردی کشاورزی، همچنین تغییر الگوی کشت، با نمایندگانی از کشاورزان و کارشناسان تخصصی هر بخش، مفصل گفتگو کنیم.