لزوم ثبت آجرتراشی به عنوان میراث فرهنگی ناملموس مهسا فغفوریان-پژوهشگر و مدرس دانشگاه ميراث فرهنگي به آثار مادي و معنوي به جامانده از گذشته، گفته مي‌شود كه بر هويت فرهنگي جامعه دلالت دارد و از آن جهت قابل توجه است كه در شناخت زندگي گذشتگان مؤثر بوده و براي مطالعه ی سير تشكيل و تكامل […]
لزوم ثبت آجرتراشی به عنوان میراث فرهنگی ناملموس
مهسا فغفوریان-پژوهشگر و مدرس دانشگاه
ميراث فرهنگي به آثار مادي و معنوي به جامانده از گذشته، گفته مي‌شود كه بر هويت فرهنگي جامعه دلالت دارد و از آن جهت قابل توجه است كه در شناخت زندگي گذشتگان مؤثر بوده و براي مطالعه ی سير تشكيل و تكامل جوامع و ملل گوناگون، سندي با ارزش به شمار مي‌آيد. امروزه تلاش ها، در جهت ايجاد زمينه براي درک عميق تر از فرهنگ است که در اين ميان میراث فرهنگي اعم از ملموس و ناملموس راه را براي اين منظور هموارتر مي‌کند. میراث فرهنگي ملموس همان بناهای تاریخی است و ميراث ناملموس، شامل شخصيت‌هاي علمي، فرهنگي و آيين‌ها و افکار فرهنگي، نمادها، دانش‌ها، مهارت‌ها است که فرصتي براي عرضه و ارائه فرهنگ و سبک زندگيِ گذشته است.
در این راستا نیشابور به عنوان سرزميني با تاريخ و فرهنگ کهن، در حوزه ميراث فرهنگي از ظرفيت بسياري برخوردار است و تاکنون در این زمینه فعاليت موثري داشته که منجر به ثبت میراث ناملموس همچون مراسم علم گردانی و ساخت علم، پرورش ریواس و میراث ملموس همچون مسجد جامع، کارواتسرای شاه عباسی، عمارتهای گوناگون، ستون های یادبود خیام و باغ ملی شده است. نکته قابل توجه در تمامی بناهای یاد شده، استفاده ماهرانه از آجر که به عنوان مصالح اصلی بومی و پایدار از دوره های مختلف تاریخی تا دوره معاصر نقش مهمی داشته است و بخشی از هویت معماری را شکل می دهد . آجر تراشی هنر پرکاربرد در تزئینات معماری نیشابور محسوب می شود. این هنر برگرفته از فرهنگ اصیل و ماندگار سبک خراسانی قرون اولیه اسلام که نیشابور پایتخت بوده تا دوره معاصر سینه به سینه منتقل شده است.
لطافتی که در هنر آجرتراشی وجود دارد، موجب شده تا انسان به راحتی با آن ارتباط برقرار کند. این هنر با تلفیق فناوری، در خدمت مردمان قرارگرفته و جدای از تناسب اقلیمی، به عنوان میراث فرهنگی ناملموس در طول تاریخ باقی مانده که حفاظت از این ميراث معنوي، به معناي حفاظت از دانش و مهارت این هنر بوده که منجر به خلق بناهای باارزش در نیشابور شده است. با وجود اهمیت و ضرورت موضوع، این هنر گرانمایه دچار غفلت و فراموشی شده، در معماری های جدید از آن الگوبرداری نشده و تاکنون در خصوص ثبت آن از سوی نهادهای مسئول اقدامی صورت نگرفته است. از طرفی دیگر اکثر بناهای زیبای مزین به هنرآجرتراشی مانند خانه مجتهدی، رئیس التجار و وکیلی رو به نابودی است و یقینا بی توجهی به این موضوعات و به معدود هنرمندان در قید حیات این میراث فرهنگی از جمله استاد قاسم اخویان آجرتراش نام آور، صدمات جبران ناپذیری بر میراث فرهنگی نیشابور وارد خواهد کرد. نتیجه آن یا فراموشی این هنر ارزشمند برای نسل های آینده خواهد بود و یا این که سایر شهرها داعیه دارِ این هنر شوند و آن را به نام خود ثبت کنند. ثبت رقص «اسب چوبی» که در نیشابور رواج داشت به نام سبزوار یا عنوان« پایتخت سفال ایران» به نام لالجین همدان در صورتی که نیشابور شایسته آن است چرا که ن بوده آآاظروف سفالی اش زینت بخشِ موزه های داخلی و خارجی است.
هنر آجرتراشی با گونه های متعدد و دارای معانی کارشده در نیشابور علاوه بر میراث فرهنگی ناملموس در هر بنایی که ظهور کرده، امکان انباشت فرهنگ و سنت های مردمان نیشابور را فراهم کرده است. این خاطره انگیزی صحنه ای برای به حال آمدن گذشته و پیوند مجدد با محیط است. یکی از راههای ممکن برای ماندگار شدن این هنر، شناسايي به موقع و استفاده از فرصت‌های وجود اساتیدی چون هنرمند بزرگ استاد «اخویان» و نیز ثبت آن به عنوان میراث فرهنگی ناملموس برای نیشابور و به نام نیشابور است. ترویج الگوهای هنر آجرتراشی در معماری امروزی نیشابور که متاسفانه با الگوها و نماکاری های بیگانه کار می شود، یا به عبارتی تقويت و احياء میراث ناملموس آجرتراشی و تلفیق آن با روش‌هايي که براي مخاطب امروزي مناسب باشد، مي‌تواند ازجمله راه کارهاي حفظ و نگهداري اين هنر ارزشمند باشد.
یادمان باشد در تحولات اخیر معماری و شهرسازی نیشابور، اندیشه بازگشت به هویت معماری ایرانی، نگاه به گذشته و الهام از معماری تاریخی فراموش نشده و در کاربری های مختلف از جمله بانک های حاشیه ی خیابان های اصلی شهر و نیز در منطقه تاریخی و محدوده برج و باروی قدیم نیشابوربه شکل گسترده ظهور یافته است. می توان با ثبت و به کار گیری هنر آجرتراشی به شیوه صحیح و آگاهانه، معماری گذشته را با مدرن تلفیق و با توجه به زمینه های فرهنگی، اجتماعی و قوائد معماری تاریخی یا بومی، آن را با نیازهای روز هماهنگ کرد و در ساخت و سازهای حال و آینده از آن بهره برد.
