نیشابور  در سیر تقسیمات کشوری از  انقلاب مشروطه تا کنون

محمد تاجیک

کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی و مدرس جغرافیا

بخش اول- نیشابور در تقسیمات کشوری از مشروطه تا انقلاب اسلامی

نیشابور با سابقه تاریخی روشنی که در قبل و بعد از اسلام در ایران و جهان دارد و در دوره طاهریان به عنوان اولین پایتخت ایران پس از اسلام شناخته شده و دردوره سلجوقیان نیز مدتی به عنوان پایتخت ایران از شکوه و عظمت خاصی برخوردار بوده است.اهمیت سیاسی و اقتصادی و فرهنگی وعلمی آن تا قبل از حمله مغول در جهان زبانزد بوده و در قرون اولیه اسلامی ، با شهری چون بغداد که مرکز خلافت بوده ، رقابت می کرد.

نیشابور در اولین تقسیمات کشوری قانونی پس از انقلاب مشروطه

با وقوع انقلاب مشروطه، کشور با رشد اندیشه های ترقی جویانه مشروطیت روبه رو می شود و از جهات سیاسی، ایران شاهد اولین تقسیمات قانونی و رسمی کشوری است.

در اولین دوره قانون‌گذاری به سال ۱۲۸۵ هجری شمسی قانونی تحت عنوان قانون تشکیلات ایالات و ولایات به تصویب رسید. ماده ۲ قانون مزبور واژه‌های ایالت و ولایت را تعریف و اسامی ۴ ایالت را که عبارت بودند از آذربایجان، کرمان و بلوچستان، فارس و بنادر و نیز خراسان و سیستان مشخص نمود.

در نظام ایالتی و ولایتی تقسیمات کشوری بعد از انقلاب مشروطه،  نیشابور به عنوان یکی از ولایات هجده گانه تابعه خراسان تعیین گردید که خود شامل 12 بلوک می شد.این بلوکات دوازده گانه بر اساس اطلاعات موجود عبارت بودند از :ریوند ، عشق آباد ، تحت جلگه ماروس ، بار معدن ، طاغنکوه ، دربقاضی ، اربقایی ، مازول ، اردوغش ، سرولایت ، زبرخان ، اسحاق آباد.

تاسیس اولین شهرداری در حوزه نیشابور

با تصویب قانون بلدیه (شهرداری) در سطح کشور در 10 خرداد 1286 شمسی، اولین شهرداری کشور در تهران و در همین سال تاسیس شد. با تاسیس شهرداری نیشابور در سال 1310 ، نهمین شهرداری ایالت خراسان، در نیشابور ایجاد می گردد که خود یکی از بزرگترین تغییرات در سطوح اداری منطقه بود.

مشهد، قوچان، فردوس، شیروان، تربت حیدریه و بیرجند، باجگیران و کاشمر، هشت شهر دیگر خراسان بودند که زودتر از نیشابور شهرداری در آنها تاسیس شده بود.

نیشابور در دومین و سومین  قانون  تقسیمات کشوری

تا ۱۶ آبانماه سال ۱۳۱۶ که نخستین قانون تقسیمات کشور به سبک امروزی به تصویب رسید و وظایف فرمانداران و بخشداران در آن مشخص می گردد، تغییرات عمده‌ای در محدوده تقسیمات کشوری به عمل نمی‌آید.

به دلیل نواقص زیاد قانون مصوب آبان 1316، به فاصله کوتاهی (حدود دو  ماه بعد) با مطالعات بهتری که صورت گرفت، در دی ماه  همان سال اصلاح گردید .در نوزدهم دیماه سال ۱۳۱۶، با اصلاح قانون تقسیمات کشوری و براساس ماده یک آن، کشور ایران به ۱۰ استان و ۴۹ شهرستان و ۲۹۰ بخش تقسیم شد.

در این قانون خراسان شامل هفت شهرستان می شود  و در شهرستان مشهد ده بخش قرار گرفته است که شامل بخش (مرکزی) مشهد ، کلات ،ارداک(چناران) ، طیبات ، زور آباد ، نیشابور ،سرخس ، فریمان ، طرقبه ،احمد آباد است.

از آنجا که تبصره 2 قانون تقسیمات کشوری مصوب آبان 1316 د ر قانون مصوب دی ماه 1316 نیز معتبر شناخته    می شود ، وزارت داخله(کشور) می توند بر اساس این تبصره و با تصویب هیئت وزیران ، تقسیمات داخلی کشور یا مراکز آنها و یا حدود شهرستان ها را تغییر دهد و پس از آزمایش و رفع نواقص ، تقسیمات قطعی را برای تصویب ، تقدیم مجلس شورای ملی نماید.

وزارت داخله از سال 1316 تا 1319 که سال های اولیه اجرای قانون تقسیمات کشوری است ،هیچ گونه تغییری در سطوح تقسیمات کشوری ایجاد نمی کند تا اینکه در سال 1319 تنها شهرستان بروجرد دراستان لرستان ایجاد می گردد و در سال 1320 دو شهرستان در کل کشور تاسیس می شود که شامل شهرستان ماکو درآذربایجان و نیشابور در خراسان می باشد.

و این گونه اولین تغییر در تقسیمات کشوری خراسان  صورت می گیرد و نیشابور که تا 1316 همپای مشهد یکی از ولایت 18 گانه خراسان محسوب می شد و در تقسیمات جدید به حد بخش تنزل پیدا کرده بود ، پس از چهار سال و در پی درخواست های مردمی و حمایت مسولین محلی و استانی ، در تاریخ 21/11/1320 به شهرستان ارتقا می یابد و دوباره به جایگاه برابر با مناطق همجوار خود می رسد.

در پی  این تغییر و با  تاسیس شهرستان نیشابور، با توجه به وسعت و  جمعیت شهرستان نیشابور و مشکل اداره آن، پیگیری های سه ساله به نتیجه می رسد و برابر مصوبه شماره 14964 در مورخ 18/9/1323 دو بخش جدید در محدوده تابعه  این شهرستان ایجاد می شود که شامل بخش زبرخان به مرکزیت روستای قدمگاه در شرق نیشابور و بخش سرولایت به مرکزیت روستای چکنه درشمال غربی نیشابور است.

بخش فدیشه که در منابع جغرافیایی و خصوصا کتاب فرهنگ جغرافیایی ارتش ذکر شده، گویا پس از تاسیس شهرستان نیشابور ، ایجاد شده و حدود 7سال دوام داشته و روستاهای جنوب و غرب نیشابور را در خود جادی داده است و شامل سه دهستان تحت جلگه ، طاغنکوه و عشق آباد می شده است که در سال 1326 با موافقت هیئت دولت مبنی بر تاسیس بخش تحت جلگه به مرکزیت روستای بزغان در غرب نیشابور ، بخشداری از فدیشه به بزغان منتقل می گردد.

هیئت دولت وقت در جلسه 17 بهمن 1326 به پیشنهاد وزارت کشور و موافقت وزارت دارائی ، تاسیس بخش تحت جلگه نیشابور را مصوب می کند.

بخشداری حومه نیشابور نیز در سال 25/12/1328 بر اساس مصوبه 381 دولت ، تاسیس می شود .با تلاش و پیگیری مردم دررود، دومین شهرداری در محدوده شهرستان  نیشابور  نیز در سال 1342 ، در روستای دررود بخش زبرخان تاسیس می شود و با تبدیل شدن آن به شهر ، سی و هشتمین شهرداری در محدوده خراسان بزرگ در دامنه سرسبز جنوبی رشته کوه بینالود افتتاح می گردد.

تقسیمات کشوری نوین نیشابور در دهه 1320 که با تاسیس فرمانداری آغاز شده بود، با ایجاد چهار بخش زبرخان ، سرولایت ، تحت جلگه و حومه در طی 8 سال شاکله اصلی خود را پیدا می کند  و تا اجرای سومین قانون تقسیمات کشوری ( مصوب سال 1362) که در سال 1366 صورت گرفت، هیچ گونه تغییر عمده ای در تقسیمات کشوری نیشابور انجام نشد و نه الحاق و انتزاعی انجام شد و نه واحد جدیدی .

نقشه سیاسی شهرستان نیشابور 1390