نگاهي به سابقه ي تاريخي : نَسبِ ساداتِ قدمگاه ، درّود ، پوستفروشان و سوقند

سید حسن حسینی.

دانشجوی دکتری تاریخ

هرچند از قرن دوم هجري سادات مختلفي وارد منطقه نيشابور شده‎اند، ولي شاخة اصلي سادات قدمگاه («اسپريس» يا «اسفرير» )به دستور سلطان محمد خدابنده (الجايتو) از مدينه به آنجا مهاجرت کرده‎اند. اين آبادي در دوره صفوي توسط ازبک‎ها چپاول شد و عدّة زيادي از سادات آن اسير و به بخارا کوچانده شدند، در حدود سال 1289ق هنوز نسل اين سادات در آنجا بوده‎اند. در سال 1296ق که به دستور ناصرالدين شاه قاجار گزارشي از روستاهاي نيشابور تهيه شد، از تعداد 160 خانوار ساکنين قدمگاه، 120 خانوار را سادات تشکيل مي‎دادند.

اگرچه اکنون بين سادات قدمگاه برخي خود را موسوي مي‎دانند، ولي منابع تنها از مهاجرت سادات حسيني در ادوار گذشته به اين مکان خبر مي‎دهند. ممکن است اين سادات حسيني در ادوار بعد به اين مکان مهاجرت کرده باشند.

سادات حسيني قدمگاه (اسفرير يا اسپريس) به دو شاخه تقسيم مي‎شوند؛ شاخه اصلي که به سادات حسيني «اشرفيه» مشهورند، برخي از نسل «عبدالجليل بن عبداللطيف بن شمس الدين محمد بن مظفر بن طاهر بن فضل‎الله بن نصرالله بن ناصر بن طالب بن يحيي بن محمد بن زيد بن عيسي بن علي بن مطهر بن محمد بن عيسي (علي) الجندي بن محمد المضيره(مغيره) بن جعفر الکوفي بن عيسي (علي) غضاره بن علي بن حسين الاصغر بن امام زين‎العابدين» هستند و عدّه‎اي نيز از نسل سيدحسن و سيدحسين، فرزندان ابومسلم بن ناصر علي بن ناصر بن طالب بن يحيي بن محمد بن [حسن بن حسين بن] زيد بن عيسي بن علي بن مطهر بن محمد بن عيسي (علي) الجندي بن محمد المضيره(مغيره) بن جعفر الکوفي بن عيسي (علي) غضاره بن علي بن حسين الاصغر بن امام زين‎العابدين» مي‎باشند. 

شاخه دوم از سادات «بني مختار» هستند. در شجره نامه خاندان‎آيت الله سيدمحمود حسيني شاهرودي فردي به نام «سيدمحمد تقي (صاحب شمشير) بن سيدعلي بسطامي بن نعمت الله بن محمد بن ابراهيم حسين بن نظام الدين حسن نسابه بن جلال الدين ابراهيم بن شمس الدين علي سبزواري بن عبدالمطلب بن ابونصر ابراهيم بن عبدالمطلب بن شمس الدين علي بن تاج الدين حسن بن شمس الدين علي بن ابوجعفر محمد(نقيب کوفه) بن عدنان بن عبيدالله بن ابوعلي عمر المختار بن محمد اميرالحاج بن محمد الاشتر بن عبيدالله الثالث بن علي بن عبيدالله الثاني بن علي الصالح بن عبيدالله الاعرج بن حسين الاصغر بن زين العابدين» از منطقه هزارجريب به قدمگاه مهاجرت و در آنجا ساکن مي‎گردد. ظاهراً وي و فرزندش شاه‎حسين و نوه‎اش سيدابوالحسن در قدمگاه فوت مي‎نمايند، اما نبيره‎اش «سيدمحمدتقي بن ابي الحسن بن شاه حسين بن محمدتقي» از آنجا به بسطام مهاجرت مي‎کند. بر ما معلوم نيست سيدمحمدتقي بن سيدعلي بسطامي و فرزندش شاه‎حسين و نوه‎اش ابي‎الحسن که هرسه ساکن قدمگاه بودند، فرزنداني ديگري از خود در آنجا بر جاي گذارده باشند.

نسب سادات حسيني قدمگاه طبق داده‎هاي منابع انساب در اين دو شاخه مي‌گنجد ولي با توجه به گستردگي مهاجرت سادات احتمال دارد سادات ديگري غير از اين دو شاخه نيز در اين خطه سکونت اختيار نموده باشند.

در مورد سادات درّود بايد بيان داشت که فقدان منابع مکتوب، عدم توجه سادات اين آبادي به ثبت شجره ‎نامة خود و حفظ آن، اظهار نظر قطعي در اين‎خصوص را مشکل کرده است. سادات اين شهر که دو سوم جمعيّت آن را تشکيل مي‎دهند و عمدتاً حسيني و عدّة معدودي نيز موسوي هستند، به‎طور قطع بيش از دورة صفوي به اين‎جا مهاجرت کرده‎اند. شايد اجداد بزرگ ايشان در قرون پنجم و ششم هجري اين مکان را براي سکني برگزيده باشند. علاوه بر اين، طبق استناد کتب انساب، سادات از همان قرن دوّم و سوم هجري به خطة نيشابور مهاجرت کرده (1) و در اين شهر و آبادي‎هاي مجاور آن مسکن گزيدند.

مکتوبات برجاي مانده از دورة صفوي و قاجار تأييدي ديگري بر اين مدعاست؛ سند وقفنامة قسمتي از املاک درّود بر آستان قدس رضوي در دورة سلطان حسين صفوي، نشانگر آن است که 30 نفر از مجموع 78 نفر واقف را سادات اين آبادي تشکيل مي‎دادند، (2) که درمجموع 38 % واقفان سادات بوده‎اند.

گزارش‎هاي بر جاي مانده از دورة قاجار از جمله آوردن جملاتي از اين قبيل که: «اين قريه قديم النسق است. چهارصد و پنجاه خانوار سکنه دارد. من جمله سيصد خانوار سادات»(3) و همچنين اين جمله که «درّود 800 واحد مسکوني دارد که بخش عظيمي از آن محل سکونت سادات است.»(4) سندي بر اصالت سادات در اين مکان است.

با توجه به قراين و شواهد موجود مي‎توان چند احتمال را در خصوص سادات حسيني درّود در نظر گرفت:

الف: شاخه‎اي از سادات درّود از خاندان علي العريضي(5) بن امام صادق(ع) هستند. بنا بر تصريح برخي منابع، خاندان علوي عريضي درّودي سبزواري، که شامل آيت‎الله حاج سيد‎ابراهيم بن ابراهيم بن ميرزامعصوم علوي عريضي درّودي سبزواري و فرزندش سيد‎محمدمهدي و نوه‎اش؛ سيد‎محمدحسن بن سيد‎محمدمهدي است – که از علماي بزرگ سبزوار هستند- در اصل از ساکنان درّود بوده‎اند و آن‎چه آشکار است، جد بزرگ ايشان؛ ميرزا معصوم در حدود سال 1200ق از درّود به روستاي کيذقان سبزوار رفته و پس از آن، اين خانواده در شهر سبزوار ساکن شده‎اند.(6) گواه ديگر بر اين مدعا، تصريح کتاب‎هاي انساب به مهاجرت سادات عريضي به نيشابور است، از جملة آن‎ها: «جعفر بن حسن بن عيسي الرومي بن محمد الاشرف بن عيسي بن محمد الاکبر بن علي العريضي بن امام صادق7»، «ناصر بن حسن بن علي بن حسين بن احمد بن حسين بن احمد الشعراني بن علي عريضي»،(7)  اعقاب «حسين بن احمد الابح بن عيسي بن محمد الاکبر بن علي العريضي»(8) و ديگر اعقاب «حسن معروف به حميدان بن احمد بن حسين الرقي بن احمد الشعراني بن علي العريضي» در نيشابور بوده‎اند.(9) به هرحال يک شاخه از سادات حسيني درّود، به‎طور قطع از سادات عريضي مي‎باشند.

ب: شاخة ديگري از سادات حسيني درّود به احتمال از اعقاب «آل زباره» و از نسل «محمد بن عبدالله بن حسن المکفوف بن حسن الافطس بن علي الاطهر بن زين‎العابدين» باشند؛ زيرا طبق شجره‎نامة موجود، نسب سادات روستاي پوست‎فروش در چهار کيلومتري جنوب درّود به اين خاندان بازمي‎گردد.(10) روستاي پوست‎فروش قبل از دورة مغول رونق خاصي داشت و به عنوان يکي از ربع‎هاي نيشابور، روستاهاي بزرگ و آبادي داشته است،(11) که يکي از روستاهاي زير مجموعة آن، درّود بوده است. پس از دورة مغول و به‎خصوص در دورة صفوي از رونق آن کاسته شد و به احتمال زياد بخشي از جمعيّت آن به روستاهاي اطراف، از جمله درّود مهاجرت کرده‎اند و در واقع پوست‎فروش و درّود در يک مجموعه آبادي قرار داشته‎اند. طبق استناد منابع، آب قسمتي از مزارع و باغات پوست‎فروش و اسفريس (قدمگاه) از رودخانة درّود تأمين مي‎شده است.(12) تحقيق درکتب متقدم انساب نيز اين نکته را تأييد مي‎کند که آل‎زباره در نيشابور جمعيّت زيادي را تشکيل مي‎داده‎اند. در بارة دو نفر از اين خاندان به نام‎هاي: «احمد ابوعلي الاکبر بن ابوالحسن محمد بن ظفر بن محمد بن احمد بن محمد الزباره بن عبدالله بن حسن المکفوف بن حسن الافطس بن علي الاطهر بن زين‎العابدين» و برادرش «ابوسعيد زيد» اين جمله آمده: «لَهُما اَعقابٌ کَثيرهَ بِنيسابور»(13)

نکتة ديگر اينکه از همين سادات آل زباره در روستاي سوقند در حدود 15 کيلومتري درّود افرادي ساکن بوده‎اند. يکي از ايشان به نام قطب‎الدين ابوعلي حيدر بن حسين بن محمد علوي سوقندي به تبريز مهاجرت مي‎کند و سپس در سال 707 ق براي ثبت نسـبـش به بغداد، نزد رضي‎الدين ابي‎القاســم علي بن طاووس حســـني مي‎رود.(14)

ج: به احتمال شاخه‎اي از سادات حسيني درّود، از سادات مشهور به قدمگاهي يا اسفريري هستند. سادات قدمگاه يا اسفرير به دو شاخه تقسيم مي‎شوند. شاخه اصلي که به سادات حسيني «اشرفيه» مشهورند، برخي از نسل «عبدالجليل بن عبداللطيف بن شمس الدين محمد بن مظفر بن طاهر بن فضل الله بن نصرالله بن ناصر بن طالب بن يحيي بن محمد بن زيد بن عيسي بن علي بن مطهر بن محمد بن عيسي (علي) الجندي بن محمد المضيره(مغيره) بن جعفر الکوفي بن عيسي (علي) غضاره بن علي بن حسين الاصغر بن امام زين‎العابدين»هستند(15) و عدّه‎اي نيز از نسل سيدحسن و سيدحسين فرزندان ابومسلم بن ناصر بن طالب بن يحيي بن محمد بن زيد بن عيسي بن علي بن مطهر بن محمد بن عيسي (علي) الجندي بن محمد المضيره(مغيره) بن جعفر الکوفي بن عيسي (علي) غضاره بن علي بن حسين الاصغر بن امام زين‎العابدين» مي‎باشند.(16)

شاخه دوم از سادات «بني مختار» مي‎باشند. در شجره نامه خاندان ‎آيت‎الله سيدمحمود حسيني شاهرودي فردي به نام «سيدمحمد تقي (صاحب شمشير) بن سيدعلي بسطامي بن نعمت‎الله بن محمد بن ابراهيم حسين بن نظام الدين حسن نسابه بن جلال الدين ابراهيم بن شمس الدين علي سبزواري بن عبدالمطلب بن ابونصر ابراهيم بن عبدالمطلب بن شمس الدين علي سبزواري بن تاج‎الدين حسن بن شمس الدين علي بن ابوجعفر محمد بن عدنان بن ابوعلي عمر المختار بن محمد امير الحاج بن الاشتر بن عبيدالله الثالث بن علي بن عبيدالله الثاني بن علي الصالح بن عبيدالله الاعرج بن حسين الاصغر بن زين العابدين» از منطقه هزارجريب به قدمگاه مهاجرت و در آنجا ساکن مي‎گردد. ظاهراً وي و فرزندش شاه‎حسين و نوه‎اش سيدابوالحسن در قدمگاه بوده‎اند.(17)

فاصله قدمگاه تا درّود پنج کيلومتر است. بعيد نيست که نسب شناسان به طور کلي سخن گفته باشند و سادات درّود را نيز در زير مجموعه سادات قدمگاه آورده باشند.‎ اين امر آنگاه مورد تأييد است که بدانيم عدة زيادي از سادات منطقة نيشابور و سبزوار نسبشان به سادات اشرفيه ختم مي‎شود و اجداد بزرگ اين سادات نيز به مانند آل زباره از قرون چهارم و پنجم هجري در منطقة نيشابور سکونت داشته‎اند.

د: احتمال ديگر اينکه شاخه‎اي از سادات حسيني درّود از نسل عبيدالله الاعرج بن حسين الاصغر بن زين العابدين باشند، زيرا بنا بر تصريح کتاب نيشابور شهر فيروزه اثر فريدون گرايلي و اظهارات برخي مردم محل، عدّه‎اي از ساکنان درّود، در اصل مهاجريني از شهر کدکن، در جنوب نيشابور هستند.(18) اگرچه در کتب انساب ذکري از سادات حسيني کدکن به ميان نيامده، ولي شجره‎نامه‎اي به مهر علماي معاصر از جمله: آيت‎الله مرعشي، آيت‎الله زنجاني و آيت‎الله سنابادي وجود دارد که نسب سادات آن آبادي را به علي الصالح بن عبيدالله الاعرج بن حسين اصغر بن زين‎العبدين مي‎رساند(19)

هـ : احتمال آخر اينکه شاخه‎اي از سادات حسيني درّود از نسل امامزاده محمد محروق نيشابور باشند، زيرا يکي از سادات روستاي خرو در همسايگي درّود، از همين شاخه در قرن ششم نزد بيهقي نسب‎شناس معروف آن قرن رفته و نسبش را چنين ثبت کرده است: «حيدر الخوافي بن حسن بن محمد بن ابي‎عبدالله علي بن محمد بن حسين بن محمد بن حسين ذي‎الدمعه بن زيد بن امام سجاد(ع)»(20) و حال آنکه ساکنين خرو سفلي اغلب سادات حسيني هستند و خود را مهاجريني از قلعة امروندِ درّود به آنجا مي‎دانند.

نکتة ديگر در خصوص سادات سخنان مردم محل است. برخي از آن‎ها که سادات حسيني هستند، خود را مهاجريني از دهبار؛ يکي از روستاهاي کوهپايه‎اي مشهد مي‎دانند. همچنين عدّه‎اي از اين سادات حسيني اين شهر از ساکنين غور، از ولايات افغانستان به دررود مي‎باشند و برخي ديگر نيز که به سادات امرندي شهرت دارند از روستاي امرند به دررود آمده‎اند.

سادات موسوي درّود نيز به احتمال از اعقاب هارون بن موسي الکاظم، محمد بن علي النقي، ابراهيم بن موسي الکاظم و حمزه بن موسي الکاظم مي باشند، زيرا اکثر سادات مهاجر به منطقة نيشابور از اولاد امامزادگان ياد شده بودند.(21)

برخي از سادات موسوي درّود، به سادات «موسوي عمادي» مشهورند، که اين پسوند فاميلي از نام جد آن‎ها «عماد الدين» گرفته شده است و اين عمادالدين احتمال دارد همان «عمادالدين ابي‎جعفر محمد بن علي بن هارون بن محمد بن هارون بن محمد بن جعفر الدقاق بن جعفر بن محمد بن احمد بن هارون بن احمد بن هارون بن موسي الکاظم» باشد که از مشاهير سادات نيشابور و نسابة آن شهر در قرن ششم هجري بود و بازماندگانش نيز ساکن آن شهر بودند.(22) شايد هم برخي از آن‎ها از اولاد «مير عمادالدين » از مشاهير سادات درّود در دورة قاجار باشند، که در سال 1288ق. يک سهم از نهر بالاده درّود را وقف بر امامزادگان عين‎علي و زين‎علي مي‎نمايد (23)

احتمال ديگري که در مورد سادات موسوي درّود وجود دارد، اينکه آن‎ها از نسل امامزادگان عين‎علي و زين‎علي درّود باشند، که بنا بر شهرت محلي از نسل امام جواد مي‎رسانند.

منابع:

1-ابن طباطبا، ابواسماعيل ابراهيم، مهاجران آل ابوطالب، ص 415. علاوه بر امامزادگان مدفون در درّود که به اعتقاد اهالي در قرن سوم در اين مکان آرميده‎اند، سنگ قبري سياه رنگ متعلق به حدود سال700ق چندي قبل در محل مزار کنوني درّود پيدا شد که از آن يکي از سادات بود و اين نکته را ثابت مي‎کرد که بي ترديد سادات اين آبادي در قرن هشتم در اين مکان ساکن بوده‎اند. پاک زبان، نسرين، «جغرافياي دررود نيشابور» ص4.

2- مولوي، عبدالحميد، پيش نويس موقوفات آستان قدس، ج 2، ص 148-153؛ منجم باشي، ميرزا عبدالباقي، کتابچة موقوفات آستان قدس (نسخة خطي )، ص 177-179.

3-درّودي، ميرزا حسين، کتابچة نيشابور، ص 88 .

 4- وزارت جنگ انگليس، فرهنگ جغرافيايي ايران (خراسان)، ص 433. 

5-عريضي منسوب به عريض يکي از روستاهاي اطراف مدينه است. اين روستا از امام صادق به ارث به فرزندش علي رسيد و اعقاب علي به خاطر سکونت او در عريض به عريضي شهرت دارند.

6-بيهقي، محمود، سبزوار شهر دانشوران بيدار، ص159؛ شريف رازي، محمد، گنجينه دانشمندان،ج 5، ص 318.

7-ابن طباطبا، ابواسماعيل ابراهيم، مهاجران آل ابوطالب، ص 337.

8-فخر رازي، الشجرة المبارکه، ص 112.

9-مروزي ازورقاني، اسماعيل، الفخري في انساب الطالبيين، ص 32.

10-کيا گيلاني، سيداحمد، سراج الانساب، ص 169.

11- حاکم نيشابوري، محمد بن عبدالله، تاريخ نيشابور الحاکم، ص 217.

12-مستوفي، حمدالله، نزهت القلوب، ص 227.

13- فخر رازي، همان، ص 173- 174.

14-ابن فوطي، مجمع الآداب، ج 3، ص376.

15-کيا گيلاني، همان، ص156.

16-همان، ص 146 و 156.

17-موسوي، سيد فاضل، الشجره الطيبه، ج2، ص53.

18-گرايلي، فريدون، نيشابورشهر فيروزه، ص 702.

19- شجره نامه حاج سيدسعيد علايي کدکني.

20- بيهقي، ابوالحسن علي (ابن فندق )، لباب الانساب، ج 2، ص 286.

21- ابن طباطبا، همان، ص 417.

22-فخر رازي، الشجره المبارکه، ص 14.

23- سند وقف‎نامه ميرعماد الدين.