گزارشي تحقيقي از زمان و مکان هاي حضور امام رضا در نيشابور 8 مکان حضور امام رضا در نيشابور

زمان حضور:

حاكم نيشابوري مورخ و محدث بزرگ خراسان در قرن چهارم هجري عنوان نموده: « در سنة مأتين من الهجره نشابور به مقدم حضرت ايشان روضات جنان شد…». (1)

او در جاي ديگر مي نويسد: « در افواه و اسماع فقرا مشهور بود كه چار سال در نشابور توطن فرمودند والعلم عندالله.» (2)

ظاهر اين دو روايت بيانگر اين است كه امام رضا(ع) از سال 200 ق تا 204 ق در نيشابور بوده اند، ولي طبق نظر شيخ صدوق حضرت در تاريخ جمعه 21 رمضان 203 ق(3)  و به قولي 17 صفر 203ق (4) در توس به شهادت رسيده است و همچنين پيمان ولايتعدي ايشان در تاريخ دوشنبه هفتم رمضان سال 201 ق(5)  و بنا بر قولي روز پنجم ماه مبارك رمضان 201 ق (6) در مرو منعقد گرديده است و آن حضرت از زمان انعقاد پيمان در مركز خلافت كه مرو بود، اقامت داشته اند. پس قول حاكم در خصوص اقامت چهار سالة امام رضا (ع) در نيشابور نمي تواند صحيح باشد. البته حاكم اين مطلب را از زبان مردم نقل مي كند و ظاهراً خود نيز در صحت اين سخن ترديد داشته است و آوردن جملة «العلم عندالله» دليلي بر اين مدعاست. برخي ديگر از نويسندگان نيز به اقامت امام در نيشابور اشاره كرده اند. به عنوان مثال صاحب تذكره الخواص در اين باره مي گويد: «امام مدتي در نيشابور اقامت داشت و مأمون در مرو بود. سپس مأمون از وي دعوت به عمل آورد و او را وليعهد خود ساخت.» (7) اما صاحب تذكره الخواص و ديگران تاريخ دقيقي در خصوص ورود امام به نيشابور و يا مدت زمان اقامت ايشان ارائه نمي دهند.

اين که حضرت رضا (ع) در چه موقع از سال به نيشابور وارد شده، به طور دقيق معلوم نيست. برخي معتقدند ايشان در مسير سفر به خراسان در تابستان به اهواز رسيد و طلب نيشكر نمود (8) و در همان فصل مي بايد به نيشابور رسيده باشد، که اين مطلب البته با داستان طلب انگور ايشان در قدمگاه نيشابور که بنا به قولي در زمستان بوده،(9)  و داستان کاشتن نهال بادام در محلة کهلان که لزوماً در فصل سرد سال بايد صورت گيرد، همخواني ندارد.

صاحب كتاب بهر النصاب ورود امام رضا (ع) به نيشابور را روز دهم تير ماه قديم نوشته است،(10) بر اين اساس مدتي است روز دهم تيرماه از طرف استانداري خراسان رضوي به عنوان سالروز ورود امام رضا (ع) به نيشابور در نظر گرفته شده  است. ناگفته نماند كتاب بهرالنصاب يا بحرالانساب به لحاظ استناد فاقد اعتبار لازم بوده، در اين اثر واقعيت هاي تاريخي با افسانه درآميخته است و مطالب آن نمي تواند به عنوان سند در تحقيقات تاريخي مورد استناد قرار گيرد.

در سال هاي اخير تلاش هايي براي اثبات سالروز ورود امام رضا به شهرهاي مسير حرکتش از مدينه تا مرو صورت گرفته، ولي اين اقدامات از حدس و گمانه زني نمي تواند فراتر رود، چراکه تاريخ دقيق و حتي مسير حرکت آن حضرت در منابع متقدم تاريخ و حديث به صورت دقيق ثبت نگرده است. به عنوان مثال در يکي از نوشته هاي جديد سالروز ورود حضرت رضا (ع) به نيشابور، سه شنبه هفتم جمادي الاول 201 ق برابر با 14 آذر ماه حدس زده شده است.(11) در جاي ديگر ورود آن حضرت به نيشابور در شوال 201ق ثبت شده است. (12)

 جاي حضور:  

در مورد جاي حضور امام رضا(ع) در نيشابور، منابع از چند مكان نام برده اند. برخي از اين جاي ها اكنون به درستي مشخص است و برخي ديگر به دليل تخريب نيشابور در اثر زلزله ها و تهاجم مغولان، يا از بين رفته و يا تغييرنام داده و در بافت زراعي قرار گرفته است.

قريه مؤيديه:

حاكم نيشابوري عنوان مي کند چون موكب امام (ع) به سرزمين نيشابور وارد شد«شيخ ابويعقوب اسحق راهويه مروزي قدس سره، شيخ شهر و مقدم ارباب كشف و ولايت بود در كبر سن آن شيخ مسن زين منن به اقدام بر اشغال اقدام نمود به تأييد توفيق غيبيه تا قرية مويّديّه با چندهزار صديق رفيق در پي پيشوا رفتند.»(13) اين روستا تا عصر غازان خان (فوت: 703ق) مغول باقي بوده است.  (14)

محله فز:

مكان ديگري كه امام (ع) در نيشابور قدم بر آن نهاد، «محلة فز» است كه به اشتباه با نام «غز» يا «قز» يا «فرد» يا «فوزا» يا« فرويني» نيز در منابع آمده است. حاكم نيشابوري در مورد اين محله مي گويد: «محلة بزرگ معمور بود به علم و هدي و عماره و ارفع محلها بود صاحب دولت و آب و هواي خوشتر بود.»  (15)

اين مطلب در منابع ديگر نيز انعكاس يافته، ليكن در نوشتن اسم محلة فوق اندك اختلافي در منابع وجود دارد. شيخ صدوق عنوان مي كند: «چون امام رضا (ع) به نيشابور وارد شد، در محله اي كه آنرا فرويني[فز] گويند به حمام رفت، و در آن محل حمامي بود كه به همين نام معروف است و آن را در اين زمان حمام الرضا مي گويند، و در كناري آن محل چاهي بود كه رو به خشكيدن نهاده بود، حضرت كسي را گماشت كه آن چاه را لايروبي كرد و آبش فراوان گشت، و در بيرون درب چاه حوضي ساخت كه با پله به آن وارد ميشدند و آن را از آب آن چاه پر كردند و حضرت در آن حوض غسل كرد و بيرون آمد و در پشت آن حوض نماز گزارد و مردم به نوبت در آن داخل شده، غسل مي كردند و بيرون آمده نماز مي خواندند و از آن آب به-قصد تبرك قطره اي چند مي نوشيدند و خداوند عز و جل را ستايش مي نمودند، و از درگاه كرمش حاجت مي خواستند، و آن همين چشمه اي است كه امروزه معروف به چشمة كهلان است و مردم از هرطرف به سوي آن مي آيند.»(16)

كهلان:

كهلان ظاهراً بخشي از محلة «فز» نيشابور بوده است. چنانکه گفته آمد امام در كنار چشمة آب آن حمامي ساخت. به عقيدة حاكم نيشابوري امام در محلة كهلان نهال بادامي نيز کاشته است.  (17)

بلاس آباد:

بلاس آباد در واقع يكي از كوچه هاي محلة فز به شمار مي رفت. حاكم نيشابوري عنوان مي كند: «و چون [امام] به نيشابور ورود فرمودند در محلة فز، در كوچة بلاس آباد، خدّام مقام اختيار كردند.» (18) نام اين مکان در عيون اخبارالرضا و برخي منابع ديگر با نام بلاش آباد يا لاشاباذ آمده است.

شيخ صدوق مي نويسد: «محمد بن احمد بن اسحاق نيشابوري گويد: از جده ام خديجه دختر حمدان بن پسنده شنيدم وقتي امام رضا(ع) به نيشابور وارد شدند به لاشاباد (بلاس آباد) كه در ناحية غربي شهر است، در خانة جدم پسنده نزول اجلال فرمودند و وي را پسنده گفتند براي اين كه حضرت در ميان مردم او را انتخاب كرد و پسنده كلمه اي فارسي است و معنايش به عربي مرضي است كه مراد شخص مورد رضايت است….» (19)بناي يادبود پسندة نيشابوري در شمال بقعة «شتيته نيشابوري» وجود دارد و در حال توسعه و بازسازي است.

تلاجرد:

مكان ديگري كه امام رضا (ع) در نيشابور بر آن جا قدم نهاده اند، تلاجرد است كه اكنون بقعة امامزاده محروق و آرامگاه خيام در آن جا قرار دارد. حاكم نيشابوري عنوان کرده که امام رضا هنگام اقامت در نيشابور فرمود: «مخدوم ما اين جا مدفون است به زيارت ايشان رويم و به روضة سلطان محمد محروق، در تلاجرد، تشريف آوردند و آن روضة مقدسه را زيارت فرمودند.»(20)

تلاجرد كه در برخي منابع به صورت بلاجرد ثبت شده، (21) يكي از مناطق حومة جنوبي نيشابور قديم به شمار مي رفت كه در جريان توسعة شهر در قرون نخستين اسلامي جزو محلات شهر درآمد.  (22)

محله مربعه:

شيخ صدوق عنوان مي كند چون امام (ع) قصد خروج از نيشابور را داشت، محمد بن رافع، احمد بن حارث، يحيي بن يحيي و اسحاق بن راهويه با جماعتي از محدثين و علما اطرافش را گرفتند و لجام استر را در «مربعه» نيشابور به دست گرفته، از او خواستند حديثي از پدر بزرگوارشان نقل نمايند كه آن حضرت حديث سلسلة الذهب را بيان فرمودند.  (23) البته علامه مجلسي در روايت ديگري نقل حديث سلسله الذهب توسط امام در «مربعه» را هنگام ورود آن حضرت به آن شهر ذكر كرده است.  (24)

حاكم نيشابوري نيز از مربعه به عنوان يكي از محلات شهر نيشابور ياد كرده است. (25) مجلسي مربعه را يكي از محلات نيشابور قديم ذكر كرده كه در مكان ديگري غير از بافت دورة صفوي شهر نيشابور قرار داشته است و در دورة حيات وي از اعمال و روستاهاي نيشابور به شمار مي رفته است. به نظر او چون آن جا زمين ها را به شكل مربع تقسيم بندي مي كردند، آن را مربعه ناميده اند. (26)

شفيعي كدكني «مربعه» را برابر كلمة «چهارسو» دانسته و مهمترين چهارسوي نيشابور را چهارسوي كرمانيان يا مربعة كرمانيه نوشته كه از مراكز تجاري شهر بوده ودر منتهي اليه يك طرف بازار اصلي يعني راسته بازار نيشابور قرارداشته است. در مربعه انواع دكان ها از كاغذ فروشي گرفته تا كاك پزي وجود داشته است و همچنين چندين كاروان سرا دراين مربعه قرار داشته است. (27)

رباط سعد:

مكان ديگري كه امام رضا(ع) هنگام خروج از سرزمين نيشابور قدم بر آن نهاده «رباط سعد» است. در اين مکان امام به مردي كه دهانش دچار عفونت شده بود، دارويي تجويز نمود که بر اثر آن بهبود يافت. (28) مكان كنوني رباط سعد به درستي مشخص نيست، ولي احتمال دارد كه در روستاي «سعدآباد» کنوني در هفت كيلومتري شرق نيشابور بوده است. (29)عبدالحميد مولوي به نقل از کشاورزان قدمگاهي عنوان کرده که اين رباط در جنوب قدمگاه کنوني قرار داشته است.  (30)

قدمگاه

از مكان هاي ديگري كه به نقل منابع و با توجه به آثار موجود، امام رضا (ع) قدم بر آن جا گذارده قدمگاه يا اسپريس (اسقريش يا سفردس) است. برخي منابع متأخر به اشتباه نام قديم قدمگاه را قرية الحمرا دانسته-اند، (31) درصورتي طبق داده هاي منابع، قدمگاه تا قرن نهم هجري به نام اسپرس يا اسقريش يا سفردس(32) شناخته مي شده است و از آن پس عنوان قدمگاه نيز به آن اطلاق شده است.

امام رضا در قدمگاه، کنار چشمة آبي نماز خواند و بعدها دوستداران اهل بيت به يادبود حضور ايشان در اين مکان، نقش قدومش را بر روي سنگ حک نمودند و بر ديوار بقعه قدمگاه نصب كردند.

ده سرخ:

ديگر از مكان هايي كه امام پس از خروج از نيشابور و در راه طوس بر آن قدم نهاد، قريه الحمراء است. امام در آن مكان با دستان مبارك زمين را كند و چشمه آبي جوشيد و ايشان و همراهانش از آن آب وضو ساخته، نماز خواندند. اين چشمه تا زمان حيات ابن شهرآشوب (فوت:588ق) به نام «چشمة رضا» مشهور بود (33) و اكنون نيز به نام چشمة امام در روستاي ده سرخ از توابع بخش احمدآباد شهرستان مشهد قرار دارد.

منابع:

1. تاريخ نيشابور، ص 208.
2. همان جا.
3. عيون اخبار الرضا،ج 2، ص 601.
4. بحار الانوار، ج 49، ص 293.
5. كشف الغمه في معرفه الائمه، ج 3، ص 127.
6. عيون اخبار الرضا،ج 2، ص 601.
7. تذكره الخواص، ص 440.

8.بحار الانوار، ج 49، صص 115- 116.

9. تحفة الرضويه، ص 190.
10. بهرالنصاب (چاپ سنگي) ص 107.
11. «گاهنگاري هجرت حضرت ثامن الحجج»، مجموعه مقاله هاي همايش علمي – پژوهشي جاده ولايت، ص 102.
12. «بررسي وضعيت نيشابور در زمان حضور امام رضا(ع)»، مجموعه مقاله هاي همايش علمي -پژوهشي جاده ولايت، ص174.
13. تاريخ نيشابور، ص 208.
14. همان (تعليقات)، ص 277.
15. همان، ص 201 و 208.
16. عيون اخبار الرضا، ص 300.
17. تاريخ نيشابور،صص 208- 209.

18.همان، ص 208.

19. عيون اخبار الرضا، ج2 ، ص 292.
20. تاريخ نيشابور، ص 211.
21. لباب الانساب، ج1، ص425.
22. تاريخ نيشابور،ص 199- 200.
23. عيون اخبار الرضا، ج2، صص 296- 297.
24. بحارالانوار، ج 49، ص 120.
25. تاريخ نيشابور، ص 202.
26. بحار الانوار، ج 49، ص 124.
27. تاريخ نيشابور (تعليقات)، ص 273.
28. مناقب آل ابي طالب، ج 4، ص 373.
29. فرهنگ جغرافيايي آبادي هاي كشور(مشهد)، ص 198.
30. آثار باستاني خراسان، ص 321.
31. نيشابور شهر فيروزه، ص 347.

32 جغرافياي خراسان در تاريخ حافظ ابرو، ص 37.

33.منافب آل ابي طالب، ج 4، ص 327.                       سید حسن حسینی