مهمان مدرن چگونه به نيشابور آمد؟ آن چه درباره تاريخ 80 ساله راه آهن نيشابور کمتر شنيده ايد

ماجراي ديوارکشي راه آهن بر اثر يک ماجراي عشقي  به وجود آمد به اين صورت که رابطه ي عاشقانه ي يکي از فرزندان اهالي روستاي حصار وهمچنين فرزند يکي از رؤساي بزرگ ايستگاه نيشابور درهمان سالهاي  افتتاح راه آهن سبب گرديد تابه دستور رئيس  وقت که شخصيت با نفوذ ي بود سراسر روستاي حصار از راه آهن جدا وديواري بلندي درضلع جنوبي  کشيده شود وچون ديوارکشي هم سبب جدايي مجنون از ليلي نگرديد ناگزيرآن شخصِ راه آهني بارسفر را بست واز ديار نيشابور خود رامنتقل کرد

تاريخچه راه آهن  تهران – نيشابور- مشهد

درمهر 1306 اولين کلنگ ساختمان راه آهن سراسري جنوب به شمال ايران که بندر شاه  پور (بندر امام خميني فعلي) در ساحل خليج فارس را به بندر شاه (بندر ترکمن فعلي) در ساحل درياي مازندران وصل مي‌کرد.در محل فعلي ايستگاه تهران برزمين زده شد  و از همان وقت رسماً ساخت راه آهن سراسري ايران  از سه نقطه جنوب و مرکز و شمال توسط کشور آلمان آغاز شد.براي تأمين هزينه راه آهن سراسري ، قانوني به تصويب مجلس شوراي ملي رسيد که به موجب آن مقرر شد ازهرسه کيلوقند وشکر دو ريال و ازهرسه کيلوچاي شش ريال ماليات اخذ شود.

راه آهن سراسري شمال به جنوب درسوم شهريورماه 1317 رسما افتتاح و بهره برداري آن شروع شد. زماني که راه آهن سراسري جنوب به شمال درشرف اتمام بود، وزارت راه مأ مور ساخت ساير خطوط گرديد و اولين خطي که پس از خط سراسري اقدام به ساخت آن گرديد ، خط گرمسار- مشهد بود.

 ساختمان خط گرمسار -مشهد از 24 اسفند 1316 آغازشد و زيرسازي و ريل گذاري آن تا ايستگاه شاهرود به طول 315 کيلومتر تا سال 1320 به اتمام رسيد و بهره برداري از آن شروع شد.

عمليات ساختماني راه آهن از شاهرود به طرف نيشابور ومشهد به دليل بروز جنگ جهاني دوم متوقف گرديد تا اين که بعداز پايان جنگ و رفع محظورات ،مجدداعمليات ساختماني آن از سال 1326 به وسيله ي وزارت راه و ازمحل  اعتبارات سازمان برنامه شروع گرديد .در دوم اسفند 1333به دعوت اداره کل ساختمان راه آهن ،اعضاي هيئت رئيسه وعده اي از نمايندگان دومجلس وچند تن از رجال به شاهرود عزيمت کردند سرلشگر گرزن وزير راه ،سرلشگر انصاري مدير کل راه آهن وشماري از صاحب منصبان  نيز براي افتتاح ريل گذاري راه آهن شاهرود – نيشابور- مشهد با قطار مخصوص به شاهرود آمده بودند. ساعت 5/9 صبح سوم اسفند 1333،مراسم افتتاح ريل گذاري در يک کيلومتري شاهرود انجام شد

درکتاب تاريخ جامع راه‌آهن ،در مورد شروع به ساخت خط  شاهرود نيشابور- مشهد آمده است : « مدير کل راه‌آهن، از سرلشگر گرزن( وزير راه) خواست با پيچاندن اولين پيچ و مهره ي ريل به تراورس، ريل‌گذاري خط شاهرود-نيشابور-مشهد را آغاز کند. در اين هنگام، وزير راه، اولين پيچ و مهره ريل را محکم کرد و کارگران، بي درنگ ، عمليات ريل‌ گذاري خط نام برده  را آغاز کردند. اين خط، پس از يک سال و پنج ماه، به «ايستگاه نيشابور» رسيد و در ايستگاه نيشابور، اول مرداد 1335، طي مراسمي افتتاح شد . شهر زيبا و قديمي نيشابور، زادگاه حکيم عمر خيام، به شبکه ي راه  آهن کشور پيوست. اين شهر از طريق ريل ،  788 کيلومتر با تهران و138 کيلومتر با مشهد فاصله دارد»

آقاي ديانتي  که ازقديمي ترين کارگران نيشابوري در زمان ساخت راه آهن شاهرود – نيشابور- مشهد مي باشد ، چنين مي گويد:

 « در سال 1333 ريل گذاري راه آهن شاهرود – نيشابور آغاز شد . البته ساخت ايستگاه راه آهن نيشابور و خاک ريزي راه آهن شاهرود – نيشابور- مشهد، به استثناي چند جايي که به علت سيل و عوامل طبيعي نشست کرده بود،در دوره ي رضاشاه انجام گرفته بود.در زمان ريل گذاري براي تکميل زير سازي زير ريل ها وتراورس ها براي تهيه ي سنگ ريزه هاي مورد نياز، بنا به قولي آنها را  ازکف رود خانه ها جمع آوري وسرند مي کردند ولي به قولي ديگر سنگ ها ي شکسته شده وخرد گرديده را آماده با واگن هاي باري از ديگر نقاط مي آوردند وآن ها را درکنار خط ،  انبار مي کردند ( ابعادسنگ ريزه ها بايد بين 2 تا4سانتي متر  مي بود) وکارگران هم با کمک چنگک  و زنبرهاي دو نفره  وسپس توسط فرغون که به تازه گي وارد چرخه  ي کار شده بود آنهارا جابه جا مي کردند. کارگرها ي تراورس کش هم، تراورس ها ي چوبي مازوت خورده  و مقاوم شده در برابر موريانه را که از منطقه ي  شيرگاه مازندران مي آوردند و با پشتي هايي که بر شانه هاي خود مي بستند حمل مي کردند . ابتدا بار را هر دويست متر ، همانجايي که ريل ها وپيچ ومهره ها و… انباشته  شده بود، تخليه مي کردند تا پس از آن در زير ريلها جاسازي شوند .البته در بعضي نقاط از جمله نيشابور به علت موريانه خيز بودن زياد معمولا از تراورس هاي آهني فرانسوي استفاده مي شد.

کارگران ريل کش وتراوورس کش و… بيش از 10 ساعت  در روز کار مي کردند .در هر روز کاري که از ساعت 7 صبح شرع مي شد ،حدود 1200 متر ريل گذاري انجام مي گرفت .قطعات ريل  انگليسي از بنادر توسط قطار باري تا مکاني که ريل گذاري شده بود حمل  مي شد ودر آن جا به علت نبود وسايل مکانيکي چون جرثقيل و…به وسيله ي  نيروي انساني ،  تخليه وحمل مي شد.هرقطعه ريل 5/12 متر وهر متر 303/46 کيلوگرم وزن داشت که توسط 12 کارگر قوي بنيه وسخت کوش که اغلب ترک بودند ودر هرطرف قطعه ريل 6 نفر قرار مي گرفتند با چنگک هايي که به کلاهک ريل قلاب مي شد با فريادهاي يکنواخت يامحمد ويا علي آن را حمل مي کردند . در زمان حمل ريل کارگران مي بايست کاملا هماهنگ وباهم حرکت کنند واگر کارگري در زمان حمل ريل کفش از پايش خارج مي شد نبايد براي آن بقيه را معطل مي گذاشت. کفش اغلب کارگرها از تيوب ماشين بود که داراي کف نمدي بود . مزد کارگرها روزي 5 تومان بود وبه افراد نوجوان 38 ريال پرداخت مي شد.

ايستگاه راه آهن نيشابور؛ يادگاري هشتاد ساله

ايستگاه راه آهن نيشابور مدت ها قبل از ريل گذاري ودر زمان رضا شاه ، پيش از جنگ جهاني دوم به دست   متخصصان آلماني ساخته شده بود . ديواره ي بنا ي ايستگاه از سنگ هاي تراش داده شده ي همسان بود که از جاهاي ديگر آورده مي شد وحتي ضربي طاقچه ها نيز توسط همين سنگها زده شده بود. مردم به ساختمان راه آهن نيشابور «آستانسيا » مي گفتند که همان استيشن (station) انگليسي مي 

باشد. باشروع جنگ جهاني دوم که ادامه ي  ريل کشي راه آهن شاهرود مشهد نيمه کاره ماند  ، ساختمان ايستگاه راه آهن نيشابورنيز بلا استفاده ماند .البته به گفته ي برخي افراد قديمي با ورود متفقين به ايران در زمان جنگ جهاني دوم ، که قواي روسي وارد نيشابور شدند . محل استقرارتعدادي از آنها ساختمان ايستگاه راه آهن نيشابور بود. ونيزگفته مي شود که خانواده ي « نيري  » براي مدتي در ساختمان راه آهن نيشابورزندگي مي کردند. به گفته ي معمرين ايستگاه راه آهن واطراف آن قبل از ريل کشي محل تفريح وگردش واتراق مردم درايام تعطيلات وبه ويژه سيزده نوروز بود وحتي دکه هاي کبابي و…براي استفاده  ي مردم بر پا شده بود . براي تأمين آب غير شرب ايستگاه نيشابورمخزني استوانه اي شکل بتوني هوايي قبل از ريل گذاري وهمزمان با بناي ايستگاه ساخته شده بود ودرکنار آن چاهي نيز  کنده بودند که به وسيله ي  پمپ آب چاه را به مخزن پمپاژ مي شد. ولي آب شرب کارکنان ايستگاه وخانه هاي سازماني مسئولين ايستگاه ، قبل ازاجراي طرح لوله کشي ، توسط شخصي به نام حبيب اله آدابي با «پيت »يا «بندلي »هايي که بر روي الاغ حمل مي شد از پي ناو (پايين آب)رحيم آباد که در ابتداي جاده ي  رحمت اباد –چمبران قرار داشت ، تامين مي شد. از طرفي چون درابتداي 

شروع به کار قطارها ،  زغال  سنگي بود ونياز به آب گيري براي توليد بخارداشت، حوضي در ابتداي ورودي ايستگاه نزديک منطقه ي حصار احداث شده بود که از قنات حصار ، آب گيري مي شد.

دراطراف  ايستگاه راه آهن نيشابور علاوه برساختمان ايستگاه ، خانه هاي سازماني متعددي براي سکونت کارمندان حوزه راه آهن نيشابور ، همزمان با ساخت ساختمان ايستگاه  وقبل از ريل کشي  ساخته شده بود که بعدها افزايش يافت. مدتي پس از بهره برداري از ايستگاه نيشابور واسقرار مسئولين راه آهن درخانه هاي سازمانيِ اطراف ايستگاه ،ديوارِ نسبتا بلندي  در حدِ فاصلِ جنوبِ غربي ايستگاه راه آهن ومنطقه ي حصار که چسبيده به ايستگاه بود ، کشيده شد که براي برخي جاي سئوال داشت . وقتي علت را پيگيري کرديم به نکته ظريفي برخورديم و آن اين که طرح  ديوارکشي راه آهن بر اثر يک ماجراي عشقي  به وجود آمد به اين صورت که رابطه ي عاشقانه ي يکي از فرزندان اهالي روستاي حصار با فرزند يکي از رؤساي بزرگ ايستگاه نيشابور درهمان سال هاي  افتتاح راه آهن سبب گرديد تابه دستور رئيس  وقت که شخصيت با نفوذ ي بود سراسر روستاي حصار از راه آهن جدا وديواري بلندي درضلع جنوبي  کشيده شود وچون ديوارکشي هم سبب جدايي مجنون از ليلي نگرديد ناگزيرآن شخصِ راه آهني بارسفر را بست واز ديار نيشابور خود رامنتقل کرد وبعد ها به تدريج ديوار کشي کل راه آهن چه درقبل و چه بعداز انقلاب ادامه پيدا کرد.

 روساي ايستگاي قطارنيشابور از ابتداي تاسيس تا زمان انقلا ب عبارت بودند از : 1-نصراله ملکشاهي که تهراني بود ودو سه سالي رئيس ايستگاه بود 2-قربان پور که شمالي بودومدت بيشتر ي درحدود هفت هشت سالي رئيس ايستگاه نيشابور بود 3-آقاي تبريزي اهل تهران که چها پنج سالي در خدمت ايستگاه نيشابور بود 4- يوسف فضلي که خراساني واهل دره گز بود 5 –  عباس سحابي  که بوميِ نيشابور بود وحدود هفت سال تا سال 1359 که بازنشسته  شد رياست ايستگاه نيشابور را بر عهده داشت.

افتتاح راه آهن نيشابور؛ در61 سال پيش

61 سال پيش در اول مرداد 1335 اعلام شد که به مناسبت پايان يافتن عمليات ريل‌ گذاري راه‌آهن تهران- نيشابور قرار است مهماناني عالي رتبه دولتي ازتهران براي افتتاح راه آهن نيشابور با قطار وارد اين شهر شوند. عمارت ايستگاه راه آهن نيشابورچون مدت ها قبل ساخته شده بود وبر اثر برف وباران هاي زياد تغيير وضعيت داده بود در مدت 18 روز وبا تلاش هاي شبانه روزي مهندس رشيدي رئيس ساختمان راه آهن به وضع بسيار آبرومندي مرمت وآماده ي پذيرايي مهمانان گرديد . سالن بزرگ عمارت اصلي ايستگاه با قالي هاي گران بها مفروش شد  وميز بزرگي در وسط سالن گذاشته شد که مملو از گل وشيريني براي پذيرايي از مهمانان بود. ساعت 8 صبح روز اول مرداد ماه انتظار به سر رسيد ومهمانان که درميان آنها نمايندگاني چون صدر الاشراف از مجلس سنا وتيمسارسرلشکر انصاري وزير راه و… قرار داشتند، در ميان ابراز احساسات شديد اهالي نيشابور و در حالي که چند گاو وگوسفند در جلو قطار قرباني گرديد وارد ايستگاه شدند.. يک قطار سفيد رنگ مخصوص سرويس بهداشتي کارکنان در جلو ايستگاه متوقف شد ودر دنبال آن قطار مخصوص برق ايستاده بود ودر دنباله ي همان خط ، دريزين متعلق به رئيس ناحيه تهران وساير مامورين راه آهن و مهمانان توقف داشتند واين خود احساسات مردم را تهييج مي کرد. دکتر شادمان نيابت توليت آستان قدس رضوي ،فرمانده لشکر خراسان ،مويد ثابتي سناتور خراسان،عبداله سعيدي نماينده نيشابور در مجلس شوراي ملي ومحمدي فرماندار وآقاي افشار شهردار وفاضلي رئيس فرهنگ نيشابور و جمعي از معاريف شهر به استقبال آمده بودند .جمعي از محصلين وپيشاهنگان دختر وپسر نيز با دسته هاي گل ونوار سه رنگ با حضور در ايستگاه راه آهن ابراز احسات مي کردند .خانم عصمت مظلوم از معلمين پيشکسوت نيشابور در مورد مراسم استقبال از ميهماناني که براي افتتاح راه آهن به نيشابور آمده بودند مي گويد :من درآن ايام معلم بودم وبه دستور آقاي فاضلي رئيس فرهنگ به همراه شاگردانمان در حالي که شاخه هاي گل در دست داشتند به پيشواز مهمانان رفتيم .به هنگام توقف قطار حامل مهمانان در ايستگاه نيشابور وباز شدن درب هاي قطار وپياده شدن مامورين  وپيشخدمت هاي قطار به تصور اين که مهمانان همين ها هستند اشتباها تمام گل ها را به سر وروي آنها ريختند ومن به خاطر اين اشتباه از صدرالاشراف عذرخواهي کردم که ايشان در جواب عذر خواهي من با خونسردي گفتند فرقي نداشت . با پياده شدن مهمانان از قطار ابتدا پيشاهنگ شاهرخ گنجي محصل دبستان رضاشاه به شرح زير خير مقدم گفت: «افتخار دارم مقدم مبارک مهمانان ارجمند را تبريک عرض کرده وبا تقديم اين دسته گل توفيق خدمت گزاري به کشور را براي همه ي آقايان از خداوند مسئلت دارم…،» سپس دوشيزه شهين گنجي نيز دسته گل زيبايي به آقاي صدرالاشراف وتيمسار سرلشکر انصاري وزير راه اهدانمود.

آقاي عبداله سعيدي نماينده نيشابور ومحمدي فرماندار مهمانان را براي صرف چاي واستراحت به سالن ايستگاه هدايت کردند وپس ازچند دقيقه استراحت ،کتاب «تاريخ نيشابور » تاليف مويد ثابتي سناتور خراسان که در چاپخانه راه آهن به مناسبت افتتاح راه اهن نيشابور به چاپ رسيده بود به همراه مجله اي به نام « افتتاح راه آهن » بين مدعويين توزيع شد.وبه دنبال آن صدر الاشراف به نمايندگي از نخست وزير نطقي ايراد نمود وبعد از آن دکتر شادمان نيابت توليت آستان قدس ودکتر انصاري وزير راه ودر پايان عبداله سعيدي نماينده نيشابورهر يک سخناني ايراد نمودند ومقارن ساعت 9 براي بازديد از محل عمليات ريل گذاري رفتند و کارگران درحالي که با فرياد يا محمد ويا علي قطعات بزرگ ريل را حمل مي کردند به ابراز احساسات پرداختند  وصدر الاشراف به نمايندگي از طرف نخست وزير به پاس زحمات کارگران ريل گذار معادل پنج روز حقوق به انان پاداش دادند وساعت 10 مهمانان به باغ آرامگاه حکيم عمر خيام رفتند تا ضمن بازديد وخواندن فاتحه در ضيافت شيريني وميوه وشربت آقاي افشار شهردار نيشابور شرکت نمايند وسرانجام مهمانان بعد از صرف نهار در باغ  باصفاي سعيدي نماينده ي نيشابور ساعت 4 با خاطره اي خوش نيشابور را به مقصد مشهد ترک کردند .

بايد گفت با وجودي که راه آهن نيشابور در اول مرداد 1335 افتتاح شد ولي بهره برداري رسمي آن به علت تازه بودن نصب تراورس ها وريل ها و اين که نياز به امتحان با قطار هاي سبک تر داشت مدتي به تاخير افتاد وفقط قطارهاي سبک باربري در تردد بودند تا اين که درابتداي سال 1336 وهمزمان با تاسيس وافتتاح ايستگاه راه اهن مشهد رسما مورد بهره برداري قطار هاي مسافربري قرار گرفت .

مردم نيشابور وقتي شنيدند که قطار به ايستگاه نيشابور رسيده ،تعداد زيادي براي تماشاي آن آمدند ومامورين از نزديک شدن مردم به قطار ممانعت مي کردند .مردم با مشاهده قطار که داراي واگنهاي متعدد بود با تعجب مي گفتند اگر همه ي نيشابور را هم سواراين  قطار کني با خود مي برد. بعضي عوام هم در آن زمان قطار را به خردجال تشبيه کرده بودند ومي گفتند قطار همچون خر دجال يک چشم است ونيز مي گفتند اين دجال به مشهد نمي رسد واگر هم برسد امام زمان ظهور خواهد کرد

گفتني است که محمد رضا شاه در زمان افتتاح را ه آهن نيشابور حضور نداشت ولي چند سال بعد براي افتتاح آرامگاه خيام از طريق ايستگاه نيشابور وارد شد وپس از پياده شدن ومورد استقبال قرار گرفتن از طريق خيابانهاي نيشابور عازم آرامگاه خيام گرديد.

منابع:

روزنامه خراسان ،دوم مرداد ماه 1335، شماره 2040

تاريخ جامع راه‌آهن، تاليف محمدکاظم مکملي، به کوشش روابط عمومي راه‌آهن جمهوري اسلامي ايران، 1379

مجله راه آهن ،شماره 25 ،سال 1335

گفت وگو با :

– آقاي ديانتي ، از اولين کارگران راه آهن در زمان ريل گذاري که بعد ها به رياست بهره برداري راه آهن ناحيه     خراسان رسيد .وي مدت نزديک به 50 سال در راه آهن خراسان در رده هاي مختلف خدمت نمود

– عباسعلي حشمتي که از پيشکسوتان پليس راه آهن بودند ونيز هم محلي راه آهن محسوب مي شدند

-عباس سحابي از نخستين کارمندان راه آهن نيشابور که که دررده هاي مختلف از جمله معاونت ورياست ايستگاه نيشابور خدمت نمود وي حدود نزديک به هفت سال آخر خدمت رئيس ايستگاه نيشابور بود

-خانم عصمت مظلوم فرهنگي بازنشسته ورئيس سازمان شير وخورشيد نيشابور در قبل از انقلاب

– و تعدادي ازمعمرين نيشابور