نام هاي«نيشابور»؛ ابرشهر تاريخ

نام هاي«نيشابور»؛ ابرشهر تاريخ

نام نيشابور برگرفته از نام بنا کننده آن يعني شاپور مي باشد. الحاکم نويسنده تاريخ نيشابور در اين باره مي گويد:

«… شاپور شهر نيشابور را در حوالي قهندز بنا نهاد و معماران و عمله تعيين کرد و گفت که بر جانب شهر خندق حفر کنند. …و به نام خود شهر را نام نهاد «

ابن فندق در کتاب تاريخ بيهق نيز دراين مورد مي نويسد:

«و شاپور آن بود که نيشابور بنا کرد و اصل آن شهر« بنا شاپور» بود پس «با» و «الف» بيفکندند «الف» به «يا» بدل کردند به زبان پهلوي «ني» بنا بود {و} «نيشابور» يعني«بناي شاپور»

حمدالله مستوفي در باب وجه تسميه نيشابور و نسبت دادن آن به شاپور ساساني مي گويد:

«چون اردشير بابکان در مَفازه شهر «نِه» بساخت شاپوربن اردشير حاکم خراسان بود از پدر آن شهر را درخواست کرد. و او مضايقه نمود. شاپور را غيرت آمد و آنرا تجديد عمارت کرد و «نِه شاپور» نام نمود نِشاپور اسم عَلَم آن شهر شد و عرب نيسابور خواندند و دورِ باروش پانزده هزار گام است و بر شيوه رقعه شطرنج هشت قطعه در هشت قطعه نهاده اند…»

با توجه به نمونه نوشته هاي فراوان بايد اذعان نمود که در مورد انتساب نيشابور به شاپور ترديد وجود ندارد و فقط پيشوند اين کلمه که آيا «نِه» بوده است يا «نيو» يا «ني» اختلافاتي در منابع و ماخذ به چشم مي خورد.

«حافظ ابرو» جغرافي دان معروف بناي شهر نيشابور را به شاپور نسبت مي دهد و در وجه تسميه آن مي گويند:

«در اين موضع که حالا نيشابور است نيستاني بود، شاپور فرمود تا آن را پاک کردند و بناء شهر نهاد»

در برخي فرهنگ نامه ها وجه تسميه ي نيشابور اين گونه آمده:

«نِه به کسر «نون» و ظهور «ها» فارسي است به معني شهر و نيشابور در اصل «نِه شاپور» بوده يعني شهر شاپور. مثل نِهاوند بمعني شهر و آوند، زيرا در آنجا ظروف فراواني مي ساخته اند»

نام اين شهر را در زبان کنوني به صورت نيشابور (nishabur ) ودر عربي نيسابور((naysaburتلفظ مي کنند وازکلمه فارسي قديم (نيوشاپور) (niv shahpuhr)که به معني (چيز خوب) يا (کار خوب) يا (جاي خوب شاه) بوده است گرفته شده است و شاپور دوم ساساني در قرن چهارم ميلادي به تجديد بناي اين شهر همت گماشت. چرا که باني اول نيشابور شاپور اول پسر اردشير بابکان بود و شهر در اثر حادثه ي شديد زلزله خراب شد.

در جايي ديگر در مورد نيشابور بيان شده که «نيوشاپوهر،يعني شاپور نيو يا شاپور گُرد يا شاپور پهلوان».

ديگر نام ها براي نيشابور

براي اين شهر باستاني نامهاي ديگر ي هم در کتاب هاي تا ريخي وجغرا فيايي و ادبي ذکر شده که برخي قبل از نام نيشابور و برخي همراه نام نيشابور بوده است.

در کتاب شهر هاي ايران به استناد اوستا و نيز وجود کوه ريوند وناحيه ريوند، در نيشابور فعلي وقرار گرفتن آتشکده آذربرزين مهر در منطقه ريوند، نا م نيشابور قبل از ساسانيان را «ريوند» دانسته است.

نام نيشابور در کهن ترين دفتر ايراني يعني اوستا به گونه «رُِئونت» آمده است که به معناي «دارنده جلال وشکوه» است. واين واژه در بستر رود خروشان سخن دگرگون شده ودر زبان پهلوي به گونه «راي اومند» خوانده شده که در گزارشهاي اوستا اين نام به گونه صفت براي اهورا مزدا به معني «خداوند جان و خرد» آمده. اين واژاه «راي اومند» با دگر گوني کمتري، ريوند reyvandگرديد که در جغرافياي پس از اسلام همواره ازآن با همين نام ياد مي شود وهم اکنون نيز از کناره ي ديوار مسجد جامع شهر تامرز سبزوار به نام ريوند خوانده مي شود.

به گفته نويسنده ي مزبور در شاهنامه از نام «ريوند» به نام «ريونيز» ياد شده که خود گونه اي از ريوند است. قبل از نام نيو شاپور به گمان قوي، اين جا به نام اَبرشهر شهرت داشت، چنان که الحاکم نيشابوري مي نويسد:

«زمين نيشابور ارفع مقام مسکون است و يک دليل اين است که در دواوين قديمه نام اين شهررا «اّبر شهر» نوشتند يعني شهري که به اَبر نزديک است از کمال ارتفاع، خصوصيت دارد به ابر ،او رابه اَبر اضافت کنند.»

برخي نويسندگان معاصر، «اَبَرشهر» را بر «اَبر شهر» (به سکون «ب») ترجيح داده اند، هرچند که در اصل معنا تقريبا يکي مي باشند، در کتاب شهرهاي ايران آمده:

در بندهشن دو بار نام اين شهر به گونه اَپَر شهرآمده است ،اَپَر به پهلوي کهن به اَبَر و اَوَر در پهلوي نو تبديل شده و همان معني بر و بالا در فارسي دري را دارد و بر روي هم اَبَر شهر معني شهر برين ،يا شهر بالايي يا شهر برتر را مي دهد ،در برخي از سکه ها ي دوران ساساني نيز نام ضرابخانه اَبَر شهر آمده.

در برخي کتابها نام «ابر شهر» از قوم «اَپرَن ها» اخذ شده که اَپرَن ها يکي از سه قبيله بزرگ داهه بودند که امپراطوري پارتيان را بنياد نهادند،«اَپرَنگ شهر» يعني زاد و بوم اَپرَنگ ها.

بيشتر تاريخ نويسان دوره اسلامي نيشابور رادر دوران اسلامي «اَبَر شهر» مي ناميده اند وبه همين نام در سکه هايي که خلفاي اموي وعباسي در اين شهر ضرب کرده اند، ذکر شده است. لازم به ذکر است همان گونه که قبلا نيز بيان شد نام نيشابور از زمانهاي قديم ودوره هاي پيش از اسلام نيز اَبَر شهر بوده است واين نام فقط در دوره ي اسلامي به نيشابور داده نشده. سکه هاي باقيمانده از دوره هاي ايران باستان که نام ضرابخانه ي نيشابور را دارد مي تواند استناد شود.

بعضي نويسندگان دوره اسلامي نام «ايرانشهر» را براي نيشابور ضبط کرده اند ولي گويا اين نام فقط عنواني دولتي يا عنوان رسمي وافتخاري نيشابور بوده است. به جز نام هاي ريوند، ريونيز، اَبر شهر، اَبَرشهر اَپَرشهر نيشابور وايرانشهر، براي اين شهر تاريخي نام سَمَن جور(سَمَن گور )هم درکتابهاي جغرافياي عربي ذکر شده وليکن نام معروف همان «نيشابور» است که به لفظ محلي به آن «نِشابور» مي گويند.

نعمت اله صادقی