وکلاي نيشابوراز مشروطه تا امروز

قسمت اول: (از تاسيس مجلس شورا تا انقراض قاجار)

109سال پيش ، تلاش‌هاي ايرانيان براي شورايي کردن حکومت در انقلاب مشروطه به ثمر نشست و مجلس شوراي ملي که ميراث گران‌بهاي مشروطيت بود، پا به عرصه سياست در ايران نهاد. پس از امضاي فرمان مشروطيت توسط «مظفرالدين شاه»، سران مشروطه گرد هم آمدند و علي‌رغم کارشکني‌هاي عناصر مرتجع که هنوز به دوام و بقاي رژيم استبداد اميدوار بودند، به بحث پيرامون مقدمات تشکيل مجلس شوراي ملي مشغول شدند و از بين سران مشروطه مجلس موقتي تشکيل دادند، و از طرف اين مجلس دوازده نفر مأمور نوشتن نظام‌نامه انتخابات مجلس شدند. وپس از آن براساس همين نظام نامه انتخابات مجلس در سال1285ه.ش آغاز شد.

انتخابات اولين دوره مجلس شورا در تهران در 25 شهريور 1285ش به صورت صنفي بين طبقه اشراف و شاهزادگان، تجار و مالکان، روحانيون و اصناف، انجام گرفت وبا انتخاب 60 وکيل از سوي مردم تهران ، مجلس شورا پا گرفت، کمي بعد انتخابات در ديگر ايالات برگزار شد.

مجلس دوره اول: انتخابات دوره اول مجلس در ايالات  دودرجه اي بود ، به اين معنا که دردرجه اول درهر شهر نمايندگاني برگزيده مي شدند وبه مرکز هر ايالت مي رفتند ودر آنجا با توجه به سهميه درنظرگرفته شده براي آن ايالت (به نسبت جمعيت ايالت 6يا12 نفر، 96نفر) با انتخاباتي دوباره  دربين خودشان ، نمايندگان آن ايالت را انتخاب وبه مجلس مي فرستادند. (1)

ازطرف مردم نيشابور نماينده اي حضور نداشت واين درحالي بود که حتي شهرهاي کوچکتري درخراسان همچون کاشمر(ترشيز) وبجنورد وقوچان و قاينات وتربت  و… دراين مجلس نماينده داشتند .(2)

مجلس دوره اول پس از يک سال وهشت ماه وهفده روز دوام ، در دوم تير ماه 1287 خورشيدي به دستور «محمدعلي شاه قاجار» به توپ بسته شد وبه تعطيلي کشيده شد.

مجلس دوره دوم: دومين دوره مجلس شوراي ملي پس از 1 سال و 4 ماه و 21 روز فترت در تاريخ 24 آبان 1288 افتتاح شد.

دردومين دوره مجلس ، انتخابات ايالات وازجمله خراسان مثل دوره اول دو درجه اي برگزارشد. به اين  صورت که در درجه اول از شهرهاي خراسان 12 نفر به عنوان نماينده برگزيده شدند وبه مرکز استان ( مشهد) رفتند وخود مشهد هم دوازده کانديدا داشت که در درجه دوم از بين24کانديداي شهرهاي خراسان ، 11نفربه عنوان نمايندگان ايالت خراسان انتخاب و راهي مجلس شدند.

ازشهرستان نيشابوردردومين دوره مجلس و دردرجه اول سه نفربه اسامي : آقايان شريعتمدار، بحرالعلوم وقوام الاسلام انتخاب شدند وبراي انجام مرحله دوم انتخابات به مشهد اعزام شدند ودرمرکز استان درانتخاب درجه دوم ، آقاي قوام الاسلام  برگزيده وبه عنوان نماينده نيشابور روانه مجلس شد.(3) به گفته معمرين وآشنايان خانوادگي اش، قوام الاسلام فردي عارف مشرب بود وسر سفره اش هميشه از وزير وشريف وهمه جور آدمي پر بود و به دليل سازگار نبودن روحيه اش با رقابت هاي سياسي ودسته بندي ها درمجلس و شايد مشاهده  برخي دسيسه ها وتوطئه ها ، بعد از يک سال وپنج ماه وکالت ودرحالي که هنوز هفت ماه ديگر به پايان دوره مجلس مانده بود ازنمايندگي مجلس استعفا کردو ميرزا قاسم خان صور اسرافيل ازطرف مجلس به جاي اوبه نمايندگي مردم نيشابورانتصاب شد. (4)  قوام الاسلام دردوره نمايندگي خود درمجموع 48 راي مثبت، 8  راي منفي و7 راي ممتنع به مصوبات  داد . وي همچنين درجريان جلسه هفتاد وپنجم مجلس دوره ي دوم به حکم قرعه  به سمت منشي شعبه ششم مجلس انتخاب شد. درمجموع بايد گفت که ازقوام الاسلام به عنوان نماينده نيشابور درمجلس هيچ گونه اظهار نظر هرچند کوتاه در مورد لوايح پيشنهادي دولت سراغ نداريم وحضور وي فقط محدود به شرکت در راي گيري ها بود.  قوام الاسلام از تاريخ 5شوال1328از غايبين بدون اجازه مجلس بود.(5)

درجلسه شماره 174مجلس دوره ي دوم که براي تصميم گيري تعداد نمايندگان هرمنطقه تشکيل شد، براي نيشابور وتوابع يک نماينده در نظر گرفته شد(6) واز دوره سوم به طورمستمرنيشابورداراي يک نماينده مستقل بود که در دوره هاي بعدي به دو نماينده افزايش يافت.

مجلس دوره دوم به دنبال اولتيماتوم روسيه براي اخراج مورگان شوستر آمريکايي ، توسط نايب السلطنه احمد شاه وبا وجود مخالفت هاي نمايندگاني چون مدرس ، تعطيل شد.

 دوره سوم مجلس شوراي ملي : پس از 3 سال وکسري فترت مجلس دوره سوم در تاريخ 14 آذر ماه 1293 ه.ش توسط «احمدشاه قاجار» افتتاح گرديد.ودراين دوره مجلس شوراي ملي ازنيشابوريک شاهزاده قاجاري به نام شاهزاده محمد هاشم ميرزا افسر، ملقب به شيخ الرئيس که زاده سبزوار بود درتاريخ 17 صفر 1333 ه.ق  (1293ه.ش) با کسب 642 راي به عنوان نماينده ي نيشابورانتخاب گرديد. وي فردي اديب، شاعر،سياستمدارمشروطه طلب، رئيس انجمن ادبي ايران ونايب رئيس مجلس شوراي ملي بود.فعاليت سياسي محمد هاشم ميرزا دردوران قبل ازعضويت اودرمجلس درراستاي افکارآزادي خواهانه سبب شده بود تا درسال1281ه.ش نخست به مشهد وسپس به نيشابوروبعدازآن به عشق آباد تبعيد شود.وي درجريان استبداد صغير به حزب دموکرات پيوست وباحمايت آن حزب بود که موفق شد دردوره دوم مجلس از سبزوار ودر دوره سوم از نيشابورودر ادوار پنجم تا نهم به طورمتناوب از سبزوار به مجلس راه يابد.محمد هاشم ميرزا در پست نمايندگي نيشابور، در مقايسه با قوام الاسلام نماينده دوره دوم نيشابور،بسيار فعال تر و پر انرژي تر درمجلس ظاهر مي شد وبا ديدگاه انتقادي وبا وسواس بسيار به مصوبات مجلس مي نگريست ودر برابر اکثر لوايح پيشنهادي اظهار نظرهاي گوناگوني ارائه مي داد.درمورد اظهار نظرهاي محمد هاشم ميرزا در مجلس سوم  مي توان به موارد زير اشاره کرد:

– اعتراض درخصوص تاخير شعبات مجلس درتاييد يا رد اعتبار نامه ها

-اظهار نظر درخصوص راي وکلايي که هنوز اعتبار نامه هاي آنهااز نظر مجلس نگذشته است

– پيشنهاد درخصوص چگونگي رسيدگي به شکايات مالياتي مردم

-اعتراض شديد به پيشنهاد محکمه مالي جهت رسيدگي به شکايات مالي عوام

-اظهار نظر درمورد تصويب قانون اداره پست خانه و حمل و نقل و…

محمد هاشم ميرزا دراواسط دوره نمايندگي، به مرخصي دوماهه رفت وپس از بازگشت از مرخصي شور واشتياق اوليه خود را جهت شرکت درمباحث نداشت ونام او به ندرت درصورت جلسه هاي مجلس به چشم مي خورد و از جلسه هفتاد وچهارم اين دوره نام وي همواره درزمره غايبيين بدون اجازه ذکر گرديده است واين روند تا پايان مجلس سوم ادامه پيداکرد . با تمام اين مسائل همين حضورنسبي وي درمجلس سوم حضوري نسبتا فعال وچشم گيربود وبايد اذعان نمود که جانب داري محمد هاشم ميرزا ازمردم در برابر دولت از نظريات وي کاملا مشهود است وروحيه دموکرات منش اودرجاي جاي سخنراني هاي وي درصورت جلسه هاي مجلس سوم طنين افکن بود. (7)

دوره سوم مجلس شوراي ملي  سرانجام با شروع جنگ جهاني اول و اشغال ايران توسط بيگانگان، بيش از يک سال دوام نيافت. وبه قول مدرس ، جوان مرگ شد.

چهارمين دوره مجلس شوراي ملي:  پس از 5 سال و 7 ماه و 8 روز فترت مجلس دوره چهارم در اول تير 1300ه.ش ، توسط احمدشاه قاجار گشايش يافت .

دردوره چهارم مجلس شوراي ملي، ميرزا سيد ابراهيم خان عميدالحکما (عميد السلطنه) با کسب 8732راي از مجموع 9112راي ماخوذه ي حوزه نمايندگي نيشابور وتوابع به نمايندگي مردم نيشابورانتخاب شد وبه پارلمان راه يافت.ميرزا سيد ابراهيم عميدالسلطنه متولد تهران وتحصيل کرده علم طب در دارالفنون وجزودانشجويان اعزامي به فرانسه بود. وي در دوره اول مجلس نماينده حوزه انتخابيه شاهرود بود که درجريان به توپ بسته شدن مجلس ودستگيري وتعقيب نمايندگان آزاديخواه مجبور به گريختن به روسيه شد وپس از فتح تهران توسط آزاديخواهان به ايران برگشت وجزو کميسيون نطارت بر تبعيد محمد علي شاه ازايران گرديد. عميدالسلطنه درپرونده اداري خود مقام هايي چون رياست ديوان محاسبات وزارت دارايي ومعاونت  وزارت ماليه را داشت. اودراين دوره از اعضاي حزب تند رو دموکرات بود و چندان موافق نيابت سلطنت ميرزا ابوالقاسم خان ناصرالملک نبودوحقوق ماهيانه نايب‏السلطنه را از ده هزار تومان به پنج هزار تومان کاهش داد که با حمايت نمايندگان دموکرات در کميسيون بودجة مجلس هم به تصويب رسيد.

ميرزا ابراهيم خان عميدالسلطنه با انتصاب  قوام‏السلطنه به نخست ‏وزيري، به وزارت عدليه انتخاب شد و از نمايندگي مردم نيشابور استعفا داد.

پس از استعفاي عميد السلطنه از وکالت مردم نيشابور،«محمد دانش بزرگ نيا» نمايندگي مردم نيشابوردرمجلس دوره چهارم را در دست گرفت . وي زاده مشهد وجزو مشروطه خواهان بود .از دانش نطق قابل توجه ويا موضع گيري خاصي به جز شرکت درجلسات باقيمانده مجلس دوره چهارم سراغ نداريم(8)

دوره پنجم مجلس شوراي ملي: با پايان يافتن دوره مجلس چهارم  در 30 خرداد 1302، پنجمين دوره قانون‌گذاري مجلس در تاريخ 22 بهمن 1302 افتتاح شد.ودراين دوره مجلس، تيمورتاش با کسب3347 راي ازمجموع5918راي به عنوان منتخب مردم حوزه انتخابيه نيشابور به مجلس شوراي ملي راه يافت . (9)درزمان بررسي اعتبار نامه تيمور تاش ، ناصرالاسلام نماينده رشت با اعتبارنامه وي به سبب داشتن سوء سابقه در بدرفتاري با مردم گيلان مخالفت کرد ، اما او توانست ديگران را قانع کند . تيمورتاش به عنوان نماينده نيشابوردرمجلس پنجم رئيس کميسيون نظام بود وهمين امر موجب نزديکي او با سردارسپه گرديد.وسبب گرديد پس از هشت ماه نمايندگي مردم نيشابوردرهفتم شهريور 1303 ه.ش ازسمت خود استعفا دهد و وزارت تجارت وفوايد عامه دولت سردار سپه را بپذيرد.(10)

عبدالحسين تيمورتاش که اصالتا بجنوردي بود در دوره دوم مجلس شوراي ملي  به عنوان نماينده قوچان پا به عرصه سياست گذاشت. پس از انحلال مجلس دوم، بالقب سردار معظم به رياست قشون خراسان رسيد.

وي در دوره سوم مجلس نيز به عنوان نماينده قوچان وارد مجلس و با انحلال مجلس سوم، به حکومت گيلان منصوب شد. سردار معظم در مجلس چهارم نيز به عنوان نماينده قاينات حضور داشت. تيمورتاش پس از اين که تلاشهاي زيادي را درمجلس پنجم براي تغيير سلطنت از قاجار به پهلوي به انجام رساند وموفق شد با کمک همفکراني چون داور وتدين ماموريت خود را در به پادشاهي رساندن رضاخان به  خوبي به پايان رساند، توانست دستمزد وپاداش ناب خود را تحت عنوان وزيردربارازرضاشاه دريافت کند .وي از 1304تا 1312 دومين مرد قدرتمند ايران درکنار رضاشاه محسوب مي شد وجالب اين که درتمام دوراني که وزير درباررضاشاه بود نمايندگي نيشابور در پارلمان را نيز داشت وبه قول معروف  يکي را سوار بود وديگري را يدک مي کشيد . حضورتيمورتاش درمجلس پنجم متفاوت باعملکرد اودرمجالس بعدي يعني دوره هاي ششم تا نهم بود. چراکه در دوره هاي بعد به عنوان نماينده نيشابورفقط سايه اش برسرنيشابور سنگيني مي کرد و بيشتر مشغولياتش دروزارت دربار رضاشاه خلاصه مي شد.

ازمهم ترين اقدامات وي درمجلس پنجم مي توان به موارد زير اشاره کرد:

-اعتراض به نحوه وصول ماليات برترياک ازسوي دولت

-اظهارنظردرخصوص انتشارگزارش هاومصوبات مجلس درميان مردم .

-تعيين ساعت حضوروکلا در صحن مجلس که تقريبا به يک مشاجره تبديل شد.

-پيشنهاد تشکيل کمسيون دوازده نفره جهت تجديد نظردرقوانين انتخابات که اين پيشنهاد مورد تصديق بسياري ازنمايندگان ازجمله مصدق السلطنه قرارگرفت.(11)

نتيجه گيري:

با نگاهي به 5 دوره اول مجلس شوراي ملي وحضور نمايندگان نيشابور دراين ادوار مي توان اين گونه نتيجه گرفت که :

1-دردوره اول مجلس نيشابور نماينده اي درمجلس نداشت.

2-به غير ازقوام الاسلام نماينده دوره دوم که نيشابوري بود ، بقيه نمايندگان نيشابورغير نيشابوري بودند  (تهراني ، مشهدي ،سبزواري، بجنوردي)

3-همه نمايندگان اين پنج دوره نيشابور درمجلس ، دوره خود را ناتمام رها کردند . برخي چون عميد السلطنه وتيمور تاش براي وزارت استعفا دادند. برخي چون قوام الاسلام روحيه نمايندگي نداشتند واستعفا دادند وبعضي چون ميرزا هاشم افسر ازمرخصي هاي چند ماهه بهره مي بردند.

4- ازهيچکدام از نمايندگان اين 5 دوره نطق وپيشنهاد ويا اعتراض ودرخواستي درمورد حوزه انتخابيه خود يعني نيشابورسراغ نداريم.

(باتوجه به کمبود فضا از درج منابع عذرخواهيم منابع در دفتر نشريه براي آگاهي خوانندگان محفوظ است)