گفتگو: سید هاشم مداح گفت و گو باسيد رضا بيضايي اوليا خوان تعزيه هاي نيشابور تعزيه يا شبيه خواني به معناي متعارف به نمايشي گفته مي شود که درآن واقعه کربلا به دست افرادي که هريک نقشي از شخصيت هاي اصلي را بر عهده دارند نشان داده مي شود .اين نمايش نوعي نمايش مذهبي و […]
گفتگو: سید هاشم مداح
گفت و گو باسيد رضا بيضايي اوليا خوان تعزيه هاي نيشابور
تعزيه يا شبيه خواني به معناي متعارف به نمايشي گفته مي شود که درآن واقعه کربلا به دست افرادي که هريک نقشي از شخصيت هاي اصلي را بر عهده دارند نشان داده مي شود .اين نمايش نوعي نمايش مذهبي و سنتي ايراني – شيعي است . درباره تاريخچه ي پيدايش اين نوع عزاداري نظريات گوناگوني ابراز شده اما شکل رسمي و آشکار اين نمايش از دوره معزالدوله از سلاطين آل بويه و دربغداد شروع شد. زماني که او دستور به بستن بازارها و دکانها داد و مردم را به عزاداري و سوگواري فراخواند . تعزيه و شبيه خواني هم در همن دوران پايه گذاري شد و ادامه يافت . در دوران صفويه تعزيه کم و بيش در ايران اجرا مي شد اما دراين دوره بود که با کمک حمايت دولت شبيه خواني رونقي دوباره يافت تا اينکه اين هنردردوره ناصرالدين شاه قاجار به اوج کمال خود رسيد . با ساخت تکيه دولت (با تقليد از تماشاخانه لندن) تعزيه خواني با شکوه فراوان اجرا مي شد … تکيه دولت که درابتدا براي اجراي تاترساخته شد ه بود براثرمخالفت ها ي زياد به تکيه تبديل شد .در آن زمان تعزيه در کاروانسراها و تکيه ها و فضاهاي باز اجرا مي شد. امرزه هم اين سنت عزاداري رايج است و هم اکنون در شهر نطنز چهار تکيه شبيه تکيه دولت وجود دارد و تعزيه خواني در آنها برپا مي شود . اما در شهرمان نيشابور رسم شبيه خواني به دوره قاجار باز مي گردد .يکي از استادان مشهور اين نمايش مذهبي در شهرمان سيد رضا بيضايي است که شهرت او از مرزهاي شهرمان بسيار فراتر رفته است . با او به گفتگو مي نشينيم و خاطرات سالهاي دور را مرور مي کنيم .
اگر مايل باشيد گفت وگو را با خاطره ديدارتان با پيتر بروک کارگردان مشهور تاتر و سينماي انگلستان و جهان ،شروع کنيد؟
با کمال ميل در دهه پنجاه (سال 53) و همزمان با بر پايي جشن هنر شيراز پيتر بروک براي اجراي تاتري به ايران آمده بود .ايشان در سفري تحقيقاتي به نقاط مختلف کشوراز جمله نيشابور به ديدار ما آمد .در آن زمان مشغول اجراي تعزيه در روستاي شمسيه بوديم که .ايشان بعد ار ديدن تعزيه و تحت تاثير قرار گرفتن آن حدود دو ساعت با ما گفت وگو کرد .پس از اين ملاقات ،او به کشورش بر گشت و سال بعد به همراهي جناب آنتوني پيج و غفاري (همشهري راه نما و نماينده ي وقت اداره فرهنگ و هنر) و فرماندار به منزل شخصي ما در عبدل آباد (شبيه خوانها) آمدند اين بار قرار بود به همراهي تعزيه خوان هاي سراسر کشور در شيراز برنامه شبيه خواني اجرا کنيم لذا من به همراه اين گروه به شهرهاي مختلف سفر کرده و حدود صدو بيست تعزيه خوان از جمله من و عباسي از نيشابور انتخاب شديم .
و پس از آن چه اتفاقي افتاد؟
حدود چهل روز در شيراز تمرين کرديم و از تعداد صدو بيست نفري که گفتم بيست نفر براي اجرا انتخاب شديم و اين تعزيه در حسينيه مشير با حضور جمع کثيري از مردم و مسئولين مملکتي وقت از جمله پيتر بروک اجرا شد و از نيشابور همان طور که گفتم من در نقش« اوليا »و عباسي درنقش «اشقيا» مجلس تعزيه ي حضرت ابوالفضل را با موفقيت اجرا کرديم .
استاد شما در تعزيه خواني که بود و از چند سالگي شبيه خواني را شروع کرديد؟
استاد من پدرم مرحوم کربلايي نصراله بيضايي بود که تعزيه خواني را در دوره جواني و اواخر قاجاريه در نيشابور (باغ ارگ)متعلق به نيرالدوله حاکم وقت نيشابور اجرا مي کرده است .شغل پدرم بزازي بود وبعد ا ايشان درعبدل آباد ساکن شد. من تعزيه خواني را از سن شش سالگي و با نقش رقيه نزد پدرم آغاز کردم و هر آنچه بلدم از ايشان آموخته ام لازم به ذکر است که پدرم در نقش چاووش ، کارواني را که عازم کربلا بوده (دوره قاجار) همراهي مي کند و حتي خدمت آقاسيد ابوالحسن اصفهاني که از علماي طراز اول آن زمان بوده مشّرف مي شود و اجازه اجراي تعزيه را از ايشان مي گيرد.
يک مجلس تعزيه از چه قسمتهايي تشکيل شده است؟
تعزيه معمولا با پيش خواني مجلس اصلي شروع مي شود .بازيگران معمولا تکه کاغذي را به نام فرد (نسخه) که مصراع آخر نقش طرف مقابل در آن نوشته شده است در اختيار دارد و بازيگران را معمولا تعزيه گردان (کار گردان ) راهنمايي مي کند و نقشهاي زنانه را نيز مردان بازي مي کنند .شبيه خوانان معمولا دو دسته اند:« اوليا خوان »و «اشقيا خوان» اوليا خوان نقش خود را موزون و خطابه اي اجرا کرده و اشقيا خوان سخنان خود را ناموزون و معمولي ادا مي کند .اوليا خوانها لباس سبز يا سياه و اشقيا خوان ها لباس سرخ مي پوشند .
موسيقي در تعزيه چه نقشي دارد؟
نقش موسيقي آوازي در تعزيه چشمگير است به طوري که بازيگران بايد با دستگاههاي موسيقي ايراني آشنايي داشته باشند.تا اگر نقش آنها تغيير يافت، بتوانند در دستگاه معين بخوانند .مانند شمر که در« نوا »يا «رجز» و علي اکبر که در «دشتي »مي خواند .اما تفاوت هايي هم بين موسيقي دستگاهي و موسيقي تعزيه وجود دارد . در تعزيه تنها دستگاه هاي «چهارگاه» و «ماهور» استفاده مي شود .
در حال حاضر اجراي تعزيه در نيشابور با چه کيفيتي برگزار مي شود؟
امروزه نيشابور يکي از پايگاههاي اصلي اجراي تعزيه در کشور بوده و اجراهاي روستاي فديشه و اسحق آباد با شکوه بسيار برگزار مي شود و استقبال نسل جوان نيز چشمگير مي باشد به طوري که هزاران نفر از اين شبيه خواني ها استقبال مي کنند .
شما شاگردان خاصي هم تربيت کرده ايد؟
بله من حدود بيست سال در سبزوار تعزيه خوان بودم، و نقش زيادي در تحرک شبيه خواني در سبزوار داشته ام و در نيشابور هم بازيگراني همچون: مرحوم سيد حسن حاجي آبادي (امام)، تازيکي (امام) ، قرايي (حُر) ، عبدي (علي اکبرو زينب) ، فرزندم سيد حسن بيضايي (زينب) ، زماني (سکينه) و… را پرورش داده ام.
و در پايان اگر سخن نگفته اي هست عنوان بفرماييد
با توجه به اهميت تعزيه خواني در کشور ما و توجه خاص مردم به اين نوع عزاداري سالار شهيدان ما از مسئولين تقاضاي توجه بيشتر و همکاري افزونتري داريم . من با حدود هفتاد سال کار در اين زمينه هنوز براي مساله ي بيمه مشکل دارم . اميد اين است که با توجه ويژه مسئولين فرهنگي و هنري شهرمان اين هنر ملي – مذهبي آينده ي روشن تري را پيش روي داشته باشد و به رشدو بالندگي خود ادامه دهد.
