سو تیتر مهمترین کارکرد قهوه خانه این نبود که در آن یا در دورهای قهوه نوشیده میشده و یا نقالی و پرده خوانی و نقاشی عرضه میکردند و یا حتی مکانی بوده که به صورت تخصصی گروههای اجتماعی به عنوان پاتوق در آندحضور پیدا میکردند
نقاشیها و نقش نگارها حکایت از قدمت دیرینه سنت چایخانه و قهوهخانه در ایران و از جمله نیشابور دارد. امری که نشانگر فرهنگ اجتماعی و شورایی اهالی این مرز و بوم است. برای نمونه میتوان به نگارگری عثمانی با قدمت ۴۰۰ سال اشاره کرد که این اثر پرکار و ممتاز مربوط به سال ۹۹۹ شمسی است. این آثار گویای گردهمایی و همنشینی مردم و محلی برای گفتگوهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بود. قهوه خانهها در دوره قاجار به رونق و شکوفایی چشمگیری رسیدند که از دوره ناصرالدین شاه تا دوره پهلوی اول بسیار کارآمد، و نقش مهمی را در فعال کردن پاتوقهای اقشار مختلف جامعه ایفا کردندکه نیشابور نیز از این امر مستثنا نبود. به همین منظور خبرنگار ما به سراغ مسعود سلیمانی مدیر سینمای جوانان نیشابور رفت تا از وی در این خصوص بیشتر بپرسیم..
قهوه خانهها دایره المعارف و رسانه جامع در گذشته بود
مسعود سلیمانی با اشاره به اینکه قهوه خانهها در گذشته دایره المعارف و یک رسانه جامع به حساب میآمده، گفت: قهوه خانه پدیدهای بود که یک دورهای حتی وظیفه رسانه را بر عهده داشت، یعنی قهوهخانهها کارکرد رسانهای داشت و محیطی بود برای تبادل افکار و ایجاد گفتمان. امروز کافهها جای قهوه خانهها را گرفتهاند و عبث خواهد بود اگر ما بخواهیم به تقابل با کافهها برویم چرا که توسعه به همراه خودش تحولاتی را رقم میزند و کافهها و مدلهای غیر ایرانی به هر حال دستاورد توسعه امروز هستند همان گونه که شهرنشینی، ساختمان سازی، خودروسازی ما و بسیاری از مسائل دیگر هم دستاورد همین توسعه است.
وی در ادامه افزود: قهوه خانه متعلق به یک دوره تاریخی است و سیر و تحول خودش را در دورههای مختلف انجام داده است. وی افزود: مهمترین کارکرد قهوهخانه این نبوده که در آن چای یا در دوره معاصر قهوه نوشیده میشده و یا نقالی و پرده خوانی و نقاشی عرضه میکردند یا حتی مکانی بوده که به صورت تخصصی گروههای اجتماعی به عنوان پاتوق در آن حضور پیدا میکردند و افراد جامعه میتوانستند به آنها ارتباط برقرار کنند؛ بلکه قهوه خانه یک فضای شهری و مدنی بود و امروز کافه ها که مکملی برای قهوه خانه است؛ نهادی است که بدون هیچ پیش شرطی افراد میتوانند در آن وارد شوند و کسی دین، مذهب، جنسیت یا رکن دیگری را نمیپرسد یعنی در واقع آن چیزی که قهوه خانه زمانی با پرده خوانی و نقالی و نمایش در خود داشت در شکل معاصر خودش کافهها دارند.
مسعود سلیمانی خاطرنشان کرد: قهوه خانهها از همان زمان تاسیسشان در زمان شاه طهماسب صفوی عملکرد اجتماعی داشتند. وی افزود: یعنی مردمی که به آنجا میرفتند پس از آنکه با یکدیگر گفتگو کرده و آشنا میشدند به گفتگوهای سیاسی و اجتماعی میپرداختند که همین امر باعث رونق قهوهخانهها بود. وی اضافه کرد: شاه عباس و شاهان صفوی اگر گاهی قهوه خانهها را میبستند به علت کارکرد اجتماعی و سیاسی آن ها بود.
وی اظهار کرد: ماجرای قهوه خانه ها در ایران حکایتی بس طولانی از فرهنگ کهن ما ایرانیان است و بی شک نقش اجتماعی قهوه خانه ها به عنـوان مراکز فرهنگی در ایران قابل کتمان نیست. اینکــه قهوه خانه ها با آن وجه فرهنگی تبدیل به محلی برای دود کردن قلیان تبدیل شده است نشان از رو به زوال رفتن فرهنگی است که هیچ کوششی برای پاسداشت آن نشده و متاسفانه نمی شود.
وی گفت: قهوه خانه از آغاز شکل گیری تا امروز نقش وکارکردهای اجتماعی و فرهنگی و هنری گوناگونی در جامعه سنتی ایران داشته است. در آغاز قهوه خانه محل جمع شدن شعرا، ادبا و نویسندگان یعنی یک محفل ادبی بود. وی اضافه کرد: اگر کسی شعری یا نوشته ای داشت به این محفل شاعـــرانه می آمد و شعر خود را در جمع آنها می خواند و ساعاتی را در آنجا می گذراند.
سلیمانی معتقد است مردمانی را که به قهوه خانه مراجعه میکردند را به سه قسمت تقسیم کرد و گفت: دسته اول روستائیانی بودندکه اول صبح به نزدیکترین قهوه خانه که در مسیر ورود به شهر بود وارد میشدند، و لوازم اضافه خود را به صورت امانت به قهوه چی میدادند، و پس از انجام کار روزانه دوباره غروب میآمدند و تحویل میگرفتند و عملاً وه خانهها مکانهایی برای امانت داری هم بود. وی در ادامه گفت: قشر دوم همان اصناف و بازنشستهها بودند که برای کسب اطلاعات و تبادل نظر در ساعات مشخص گرد هم میآمدند و گفتگو میکردند و گاهاً درویشها هم وارد میشدند و برای افراد حاضر اشعاری از فردوسی و مولانا میخواندند. وی اضافه کرد: قشر سومی هم بود که بسیار انگشت شمار بودند آنها افرادی بودند که اعتیاد داشتند و برای اینکه رفع حاجت کنند در این محلها حاضر میشدند که مشخصاً قهوهخانههای خاصی این کار را میکردند که برای مردم هم شناخته شده بود.
وی در ادامه گفت: هر قهوه خانه در نیشابور مربوط به یک صنف خاصی بود مثلاً قهوه خانهای که در رسولی و بی بی شطیطه بود مربوط به افرادی بود که فروش دام انجام میدادند و برای معاملات در این قهوه خانه جمع میشدند. وی افزود: مثلاً قهوه خانه خورشیدی پاتوقی بود برای پزشکان تجربی که کار کشیدن دندان و یا حتی ختنه را انجام میدادند. وی گفت: قهوه خانهای که در میدان فردوسی فعال بود محلی بود برای تجمع کارگران ساختمانی و چاه کنها که اغلب کارگران برای استراحت یا پیدا کردن کار در این قهوه خانه حاضر میشدند. وی با اشاره به اینکه تاکسیرانها هم قهوه خانهای خاص داشتند ادامه داد: قهوه خانه تاکسی دارها در خیابان دارایی بود که معمولاً پس از چند سرویس در آن محل جمع میشدند و برای استراحت چای میخوردند و با هم گفتگو میکردند.
وی در ادامه گفت: در محل چهارراه قهوه خانهای با نام توزنده جانی بود که ارتشیها برای صرف قهوه و گفتگو در آنجا جمع میشدند و چه بسا تصمیمات جدی در آنجا گرفته میشد. و همچنین در محل ۵ راه قهوه خانهای بود که نقشهکشهای قالی و طراحها در آنجا جمع میشدند و طرحهای خود را به اشتراک میگذاشتند و تبادل نظر میکردند.
مسعود سلیمانی تصریح کرد: از آنجایی که سبک زندگیها تغییر کرده به تبع رویکرد قهوهخانهها هم تغییر میکند و این یک امر اجتناب ناپذیر است. وی با اشاره به اینکه قهوه خانهها در گذشته نقش یک هلدینگ را ایفا میکردند، افزود: در گذشته تمام اخبار شهر و حیات کشور در قهوهخانهها یافت میشد و هر کس خبری را میخواست به دست بیاورد به قهوهخانهها مراجعه میکرد، و یا اگر شخصی غریبه وارد شهر میشد و آشنایی نداشت با مراجعه به قهوهخانه میتوانست افراد و یا محلهایی که مد نظرش بود را پیدا کند.
سلیمانی با بیان اینکه قهوه خانهها در گذشته جنبه مثبت بیشتری داشتند خاطرنشان کرد: امروزه اگر کسی میگوید به قهوه خانه یا سفره خانه میرود مردم به چشم بد به او نگاه میکنند زیرا حرمتها و جایگاهها از بین رفته. وی افزود: متولی قهوهخانه یک نگاه حرمت آمیز به موضوع داشت و هر کس جایگاه و صندلی مخصوص خودش را داشت و به قولی «تکیه بر جای بزرگان نمیزدند» و حرمت نگه میداشتند، تا جایی که اگر بزرگی وارد میشد زنگ قهوه خانه را میزدند. وی اضافه کرد: با وجود همین بزرگان در قهوه خانهها بسیاری از مردم که دستشان به دهانشان نمیرسید و در فقر به سر میبردند کمک به قهوه خانهها مراجعه میکردند و این افراد به آنها بیمنت کمک میکردند.
وی با اشاره به اینکه در گذشته خانمها وارد قهوه خانه نمیشدند گفت: در گذشته ماهیت قهوهخانه مردانه بود و عملاً بانوان وارد آن مکان نمیشدند اما آنقدر حرمت داشتند، و اگر بانویی وارد قهوه خانه میشد سکوت خاصی در فضا حاکم میشد تا زمانی که آن خانم از قهوه خانه خارج شود. وی افزود: اما با تغییر نگرشها امروزه میبینیم که ها به صورت گروهی در قهوهخانهها مینشینند و قهوه میخورند.
- نویسنده : مسعود میرادی
- منبع خبر : خیامنامه