باغ ایرانی یا پارکی برای شهر ؟! در سفر به سلسله گزارش راه باغ و عمارت های قدیمی های نیشابوردر شماره ۵۶۴ به معرفی کاروانسرای شاه عباسی و بررسی معضلات آن پرداختیم. در این شماره همراهان همیشه سبز را به آخرین سفر داغِ تابستانی در قلب شهر می بریم. دومین مثلث تاریخی باغ های […]
باغ ایرانی یا پارکی برای شهر ؟!
در سفر به سلسله گزارش راه باغ و عمارت های قدیمی های نیشابوردر شماره ۵۶۴ به معرفی کاروانسرای شاه عباسی و بررسی معضلات آن پرداختیم. در این شماره همراهان همیشه سبز را به آخرین سفر داغِ تابستانی در قلب شهر می بریم. دومین مثلث تاریخی باغ های قدیمی (باغ قوامی- امین الاسلامی و باغ ملی) که تپش عجیب قلب شهر و جریان زندگی در آن محسوس است. اگرچه چندی است که به علت کم مهری مسئولین ذی ربط در رسیدگی، این قلب تپنده شهر در شرف ایشتادن و نابودی است.
موقعیت جغرافیایی و پیشینه ی باغ ملی
این باغ خاطره انگیز از بوستانهای قدیمی نیشابور است که از شمال، با خیابان امام خمینی، از غرب، با خیابان دکتر شریعتی و از شرق با بیمارستان ۲۲ بهمن و از جنوب، با ناحیهای مسکونی و تجاری همجوار است و دارای دو ورودی اصلی شمالی (خیابان امام خمینی) و غربی (خیابان دکتر شریعتی) است. همچنین در جبهه جنوبی این بوستان، ساختمان اصلی شورای اسلامی شهر نیشابور و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیشابور که مربوط به دوره پهلویاست، واقع شده است. باغ ملی، باغی که بسیاری از بزرگسالان و جوانان نیشابوری از آن خاطره دارند ، این باغ خاطره انگیز ، بهشتی پر از زیبایی در شرق ایران بوده است. بخشهای مختلفی از باغ، از جمله درختان بلوط، شمشاد و سرو، توسط سبزههای نرم از گلهای مختلف پوشیده شده است. نغمه صاف و زلال آب حوض، نسیمی تازه و دلنواز را به هوا می افزاید و صدای پرندگان آسمان را پر از حس فراموش نشدنی میکند. باغ ملی نیشابور یک پنجره به دنیایی است که غرق در صلح و صفا است.
ویژگیهای معماری و هنری
وجه تمایز باغ ملی نسبت به سایر باغ ها را می توان به کیفیت میزبانی آن نسبت داد؛ بدین گونه که نه تنها طلایه شمشادهای همیشه سبز و دو درخت کاج پذیرای رهگذران هستند بلکه دو ستون تاریخی منقوش به طرح اصیل ایرانی و دو تندیس شیر سنگی با صلابت و میهمان نوازی هر چه تمام بساط میزبانی را گسترده است. ستونهای آجری یادشده، در سوی شرقی و غربی سکّویی نصب شدهاند. این سکو با پلههایی، رفت و آمد به درون و بیرون باغ ملی را فراهم میآورد و بر روی این سکو، دو تندیس شیر سنگی که هر کدام بر روی پاهای جلویی بر گویی سنگی، ایستادهاند، قرار گرفته است. ستونهای سردر ورودی باغ که در تاریخ ۲۵ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۳۶۴ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، در حدود اوایل دههی ۱۳۶۰، به دست استاد قاسم اخویان – آجرتراش نامآور نیشابوری، طراحی و ساخته شده است.
این دو ستون آجری به ارتفاع حدود ۶ متر است که در فاصلهی ۱۰ متری یکدیگر قرار گرفتهاند و از منظر فُرم، ابعاد، تزئینات، قرینهسازی و شکل، دو چراغ فانوسی را در ذهن تداعی مینمایند که به شیوهای بسیار زیبا، طراحی شدهاند. مصالح به کار برده شده در ساختمان ستونها آجر، سنگ، بتن، سیمان، گچ و آهن میباشد. هر ستون، در داخل، آرماتوربندی، و با نمای آجری، پوشش شده. ساختمان ستون، در برگیرندهی چند بخش پایهی ستون، شال ستون، قسمت میانی، سرستون و قسمت فوقانی است. این ستونها، در قاعده به شکل بیضی با قطر ۱۸۰*۲۲۰ سانتیمتر هستند که در قسمتهای مختلف، ابعاد آن تغییر میکند، به گونهای که قطر آن در پایه و سرستون، بیشتر از بخش میانی است.
آجرهای تراشیده شده ی قسمت پایهی ستون، شامل چارک، قاشقی و همچنین شکلهای هندسی نقطهچینی، هرمی و پخی است که به صورت نواری، دور تا دور این بخش را در برگرفتهاند. قسمت میانی ستون، دارای نقش هره آجری (کمربندی) به صورت عمودی، ور در فاصلهی بین هره آجری، طرح های مختلفی از جمله حصیری برجسته، دندان موشی، پخی، قاشقی، زیگزاگ، اشکی، لانه زنبوری، گندمی، قطار و شطرنجی و اشکال هندسی لوزی، خشتی و اریب یا قناس اجرا گردیده است. قسمت سرستون، از تنوع نقوش بیشتری نسبت به سایر قسمتهای ستون برخوردار و اشکالی چون نیلوفری (نیمهباز) و چندین ردیف آجر به صورت نواری هلالیشکل، دورتا دور ستون را دربرگرفته است . برآمدگی در این قسمت، شکل مقرنسمانندی را برای آن ایجاد نموده است. قسمت فوقانی ستون که طوغمانند است، با رأس هرمی و با آجر چارک و کلوک زینت یافته است.
از ستون های آجری که بگذریم، حوض طویل مرمرین محوطه باغ را به دو بخش راست و چپ تقسیم کرده که هر کدام از به بخش های متفاوتی منتهی می شوند. سرتاسر هر دو سو سرسبز و پوشیده از شمشادها و درختان متعدد و صدای قلب باغ از رفت و آمد، نیمکت های تعبیه شده در جای جای باغ، ترنم دلپذیر پرندگان و صدای دویدن ها و خنده های کودکان می توان شنید. ضلع شمالی سمت راست را نگاه می کنیم، باغ به میهمانسرای مهر می رسد. سمت راست را که به سمت ضلع جنوبی باغ قدم می زنیم به زمین چمن پوش و آلاچیقی می رسیم که مامن پدربزرگ ها و بازنشستگانی است که صدای صحبت کردن و خنده های شان به گوش می رسد.
در حوالی آلاچیق به سمت مرکز که اثری از حوض و فوراه همیشه جاری نیست و جای آن را مدتی است صدای ماشین الات گودبرداری گرفته و تا نقطه مکان شورا گودبرداری نسبتا عمیقی در دوسوی راست و چپ وجود دارد و تنها بارقه امید را آنجا می یابیم که دو درخت کاج جوان در فاصله ای کم در محل گودبرداری چشم به چشم، یکدیگر را تنها نگذاشته اند و از دیدن قطع نشدن هیچ یک از درختان در عملیات بازسازی لبخندی بر لبان جاری می شود.
علت و تصمیم چنین عملیاتی را از معاون عمرانی شهرداری؛ علی گلچین جویا شدیم که وی گفت عملیات بازسازی جهت بهسازی بخشی از ورودی بر اساس معماری ایرانی اسلامی و اصالت بخشی هر چه بیشتر به باغ ملی و این طرح و ایجاد آب نمای جدید در ادامه آب نمای پیش، با مشورت و تحت نظر صاحب نظران در حال انجام است.
منتهی الیه سمت راست به ساختمان اصلی شورای اسلامی و کانون کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ختم می شود. از منتهی الیه ضلع جنوبی سمت چپ به سمت ضلع شمالی قدم بر می داریم به محوطه ای که با مساعدت شهرداری و فضای سبز مجهز به وسایل ورزشی شده است. در ادامه سمت چپ را قدم می زنیم تنها درختانی به چشم می آید جلایی سبز دارند و شبانگاهان به علت عدم وجود نورپردازی مناسب به دخمه ای تاریک تبدیل می شود.
در خصوص برنامه های پیشنهادی برای تبدیل باغ ملی به باغ ایرانی، ساختمان های الحاقی به باغ ملی یکی از مشکلات پیش رو در اجرای این طرح است و از کیفیت باغ ملی کاسته شده و تنها از آن می توان به عنوان پارک شهری یاد کرد. باغ ملی راه زیادی را تا تبدیل شدن به باغ ایرانی دارد..
باغ ملی نیشابور آرامشی فراگیر را در ذهن و قلب شما ایجاد میکند و همزمان خلق و خوی خود را با افکار هنری و ادبی این سرزمین همراه میسازد. از همین رو، از آنجا که این بوستان زمینه تبدیل شدن به مکانی ارزشمندتر که به ثروت های فرهنگی ، تاریخی و اجتماعی را داراست، در ادامه گزارش را در چهارچوب باغ ایرانی به بررسی می نشینیم.
باغ ایرانی تمثیلی از بهشت
واژه پردیس به معنای بهشت، در زبان عربی به فردوس و در زبان های دیگر به پارادایز تبدیل شده است. خود بهشت یا وهشت به معنای (بهترین زندگی) است و این بهشت به شکل باغی سرسبز ، خرم و زیبا مجسم می شده است. ما برای این مفهوم واژه های جنت، فردوس ، بهشت یا رضوان را بکار می بریم. در فارسی قدیم پالیز هم به همین معنا بوده است، چنانچه فردوسی گفته است: (وز آنجا به پالیز بنهاد روی).
باغ ایرانی محلی است برای ارتباط با عالم بالا، به همین دلیل هیچ چیز بی موردی در باغ ایرانی وجود ندارد، همه اجزا با معنا و مفهومی به کار برده شده و این گونه است که نزدیک ترین حالت را به بهشت دارد. در فرهنگ ایرانی از یک سو تقدس عناصر طبیعی و از سویی دیگر الگوهای کهن ساماندهی به طبیعت به طور توامان با یکدیگر نظام های معنایی را در شکل گیری باغ ایرانی پدید آورده اند. به طوری که هم هر یک از عناصر طبیعی موجود در باغ دارای مفاهیم معین هستند و یا به عنوان نماد در آنجا شناخته می شوند و هم الگوی کالبدی معینی برخاسته از چهارگانه های فرهنگ و هنر ایرانی به این عناصر نظم داده است. پیش از ظهور اسلام، باغ ها ، تحت تاثیر شرایط جغرافیایی ، مذهبی و عقبه فرهنگی مردم بود. برای مثال پیش از اسلام عدد چهار حاکی از ۴ عنصر مقدس آب ، آتش ، باد و خاک بوده است در نتیجه با مشاهد باغ ها در ایران یا در سرزمین های تحت نفوذ آنها می توانیم این تقسیم چهارگانه را ملاحظه کنیم. در تاریخ، چهار باغ کورش به عنوان الگوی اولیه باغ ایرانی معرفی شده است.
اصول معماری باغ ایرانی
اگر بخواهیم به تاریخ پیدایش باغها بنگریم، میتوانیم به پیدایش قناتها اشاره کنیم، که با پیدایش قناتها، باغها نیز ساخته شدند. اگر دقت کنیم متوجه میشویم که باغهای ایرانی در خروجی قناتها ساخته میشدند که هدف از این کار، آبیاری باغها و دسترسی آسان به آب بوده است. از نمونه مناطقی که باغ ایرانی در آن ساخته شده است، میتوان به شهرهای کویری مانند: طبس، یزد، گناباد و اصفهان اشاره نمود. طراحی باغ ایرانی بر پایه و اساس و اصول هندسی (هندسه)، وجود آب، درخت و ایجاد کوشک در باغ با محوریت ۱۴ اصل: رعایت نظم، سلسله مراتب، تقارن، مرکزیت، ریتم، استقلال هرکدام از اجزا و عناصر باغ از بابت تشخیص هرکدام، توجه به طبیعت (باغ ایرانی با توجه به طبیعت طراحی میشده است) طراحی به صورت چهار بخشی (باغها به چهار قسمت تقسیم میشده و طبق آن طراحی میشده است) استفاده از خطوط صاف ، وجود کوشک (کوشک از مهمترین عناصر باغ ایرانی است. ) طراحی جوی یا استخر ، استفاده از گیاهان بومی هر منطقه ، محصور بودن باغ با دیوارهای بلند و توجه به اقلیم و طراحی بر اساس شرایط آب و هوایی صورت می گیرد. پیرامون مصالح مورد استفاده در ساخت باغ ایرانی می توان گفت در ساخت باغ ایرانی اصولا از مصالح بوم آورد از جمله خشت، گل و آجر همان منطقه استفاده می شود و از همین رو ساخت باغ مقرون و به صرف است همچین این مصالح بوم آورد از ظرفیت حرارتی بالایی برخوردار هستند. از دیگر ویژگیهای این مصالح بومآورد تجدیدپذیر بودن آنها میباشد.
طراحی باغ ایرانی روی دیگری از طبیعت را آشکار می سازد. چهانی بی نقص و تردید که زوال را در آن راهی نیست، این طبیعت کوچک، زنده و ذی حیات است؛ نه فقط به مسبب تعابیری از آن گونه که در شعر وادب ما وجود دارد. بلکه به خاطر تضادها و تقابل ها ، به لحاظ پیوند خاص اجزا با یکدیگر ، و با انسان و محیط و مخصوصا در نتیجه حرکت ها ، تلاطم هاء آواز خوانی ها ، فخر فروشی ها و عطرافشانی ها در همه جای این مجموعه ، تنوع و گونه گونی است که کثرت آفریده ها را تداعی می کند. در حالی که وحدت آنها به سبب وجود ساختمان ها ، خیابان ها و نهرها و درختان همیشه سبز حفظ می شود ، باغ ایرانی ، جهانی متعادل ، که در آن زمان معنی ندارد و محیطی نزیه ، مطبوع و آرامش بخش ، جهانی فارغ از دردها و آلام است. باغ جایی است که انسان معنی و حکمت خلقت را درک می کند.
- منبع خبر : خیام نامه