ماهیت کاروانسرا
»بسیار سفر باید تا پخته شود خامی» ضرب المثلی است که مهر تایید میزند پای تمام رنجی که یک مسافر باید به جان میخرید تا توبره تجاربش را پر کند. اگر بخواهیم برای نسل امروز از سفرهایی که ماهها و سالها طول میکشید بگوییم، پنداری از زندگی در کرهای دیگر باید گفت و تاریخی بعید! انگار نه انگار که همین ۴٠و۵۰سال پیش مردم همین حوالی هنوز جادههاشان مالرو بود و تنها داراییشان چهارپایی بود که به هنگام خستگی، وزنشان را به جانش تحمیل میکردند. حالا به لطف کارخانجات تولید خودرو نهتنها سرعت سفرها بالا رفته، که زحمت سفرها هم کم شده، همان طور که امنیتشان، کاروانسراها تنها جان پناه و محل استراحت مسافران و تاجران نبودند، بلکه آثاری شاخص به لحاظ معماری محسوب میشدند. در دورههای مختلف تاریخی تغییراتی در این بناها صورت گرفته و بسته به نیازهای زمان وموقعیت ،معماری و کاربری این بناها دستخوش تغییراتی شده است. اما به طور کلی کاروانسراها معمولا ساختمانی مربع یا مستطیل ، در ورودی بزرگ و دیوارهایی ساده و غالبا آجر و خشتی. دالانی مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته که برای جا دادن چهارپایان مورد استفاده قرار میگرفته است. این بناها در فرهنگ لغات با نامهایی مانند رباط، ساباط، کاربات و خان نشانه گذاری شدهاند. کاروانسراها غالبا دارای چاه آب و آب انبار بودند که چاهها معمولا در میان حیاط مرکزی بنا و آب انبارها با توجه به دوره زمانی بنا در داخل یا خارج از کاروانسرا قرار داشتند.
سابقه کاروانسرادر ایران
هخامنشیان پیشتازان تاسیس نخستین کاروانسراها بودند. هرودوت، مورخ یونانی در سفرش به ایران در دوران هخامنشی، از ساختمانهایی نام میبرد که بین شوش و سارد ساخته شدهاند و میگوید این ساختمانها در مسیری قرار گرفته بودند که زمان رسیدن به آنها سه ماه بوده است. هرچند که در مورد نامی که برای این بناها انتخاب شده بود توضیحی داده نشده و همین موضوع میتواند این شبهه را ایجاد کند که منظور هرودوت همان چاپارخانههایی است که در راه شاهی، بزرگراه باستانی هخامنشیان، وجود داشتند. اما نکته ای با قطعیت می توان گفت این مهم است که هخامنشیان بناهایی را برای اتراق کوتاه مسافران در مسیر راه شاهی احداث کرده بودند. اما ساخت کاروانسراها در دوران باستان محدود نماند و سلجوقیان هم بناهایی را در میانه شاهراههای عبور مسافران و تاجران به نام خود سند زدند. عصر صفوی هم که در تاریخ معماری ایران دورهای شاخص محسوب میشود و نامش با بناهایی گره خورده که معماریشان جهانیان را مبهوت ساخته است، دورهای طلایی در احداث کاروانسراهای ایرانی به حساب میآید. این بارز بودن آثار معماری در مورد کاروانسراهای به جا مانده از این دوران هم صدق میکند. بسیاری از کاروانسراهایی که امروزه در میان جادههای هرچند ناامن و غیراستاندارد ایران هنوز هم پابرجا هستند، باقیمانده هنر معماران عصر صفوی هستند. براساس روایتی شاه عباس صفوی شبی در خواب میبیند که در سال ۱۰۰۰ هجری دنیا به آخر میرسد. او نذر میکند که اگر این خواب به واقعیت تبدیل نشود چندین کاروانسرا در ایران بسازد تا مسافران در راحتی سفر کنند. حال چرا کاروانسرا و مثلا آبانبار نساخته را نمیدانیم اما حاصل این ترس از خوابی آشفته، در واقعیت باعث ساخت ۱۰۰۰ کاروانسرا (که بعضی میگویند ۹۹۹ تا بوده) شده است .
کاروانسرای شاه عباسی نیشابور یادگاری از معماری دوره صفوی
استقرار نیشابور بر سر راه اصلی شاهراه اعظم (جاده ابریشم) توجیهی برای ایجاد اماکن و تاسیسات میان راهی مهم جهت اطراق و بارانداز کالا و امتعه بوده است.کاروانسرای شاه عباسی نیشابور یکی از بیشمار کاروانسراهای ایران است که شاه عباس در دوره فرمانروایی خود ساخت. این کاروانسرا بهدلیل قرارگیری در مسیر کاروانهایی که بهسوی مشهد مقدس در حرکت بودند، شهرت بالایی پیدا کرد. امروزه از این تعداد کاروانسراهای شاه عباسی فقط ۵۴ مورد باقی ماندهاند و کاروانسرای معروف نیشابور یکی از آنها است. این بنا مثل خیلی از ساختمانهای هم عصر خودش با آجر ساخته شده. اما استفاده مداوم از آن باعث شده تا هنوز هم مکان خوبی برای حضور مردم باشد. کاروانسرای شاه عباسی نیشابور مشهور به «رباط شاه عباسی» در گذشته موقعیت آن در خارج از حصار دروازه مشهد و خندق اطراف شهر قدیم بود؛ اما اکنون در حاشیه شمال غربی میدان خیام و ابتدای خیابان امام خمینی قرار گرفته است. این مجموعه در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۵۵ با شماره ۱۲۳۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
معماری کاروانسرای (رباط) شاه عباسی نیشابور
معماری بنای کاروانسرا از نوع چهار ایوانی با پلان مربع شکل و ابعاد ۶۹ در ۶۸ متر است. این بنا با مساحتی حدود ۴,۹۰۰ متر مربع از کاروانسراهای نسبتا بزرگ محسوب می شود. کاروانسرا دارای حیاط مرکزی است که تعداد ۲۴ حجره آنرا در آغوش دارند. پشت حجرههای کاروانسرا، اسطبلها قرار دارند که محل نگهداری احشام و چهارپایان بودهاند. در این بخش سکوهایی نیز جهت قرار دادن بار و اموال مسافران ایجاد شده است. به صورت کلی، اسطبل بخش زیادی از وسعت و حجرهها فضای کمی را به خود اختصاص می دهند. راه ورود به اسطبلهای کاروانسرا از پخهای موجود در گوشههای حیاط بوده است.. از لحاظ وضع بنا، دیوارها، سقف غرفه ها و ایوان ها به صورت ضربی، با ملاط گچ ، ماسه و سنگ لاشه در پی بنا ساخته شده است.
سردر مرتفع این بنا مطابق با معماری دوره صفویان طراحی شده است. طاقنماهایی در دو طبقه طرفین پخ خورده سربه چشم می آید و به نحوی که ردیف طاقنماها در دو سوی سردر نمای ورودی را از سایر بخشها مجزا کرده است. سردر کاروانسرا به هشتی وسیعی راه دارد و این هشتی سقف رسمیبندی شده دارد. در دو سوی آن غرفهها و اتاقهایی قرار داشتند که امروزه تخریب شدهاند و در نتیجه هشتی به اسطبلها راه پیدا کرده است. هشتی مستقیما به ایوان جبهه شمالی و سپس به حیاط کاروانسرا راه دارد. دومین نکته قابل توجه نظم دقیق تقسیمات چهار نمای پیرامون حیاط است که با یکدیگر مشابه هستند. کاروانسرا دارای چهار ایوان است، ایوانهای دو جبهه شمالی (ورود به کاروانسرا) و جنوبی از دو ایوان دیگر مختصری بلندتر و دو ایوان شرقی و غربی با آجرکاری در پیشانی دلنواز اعیان هستند. به قلب کاروانسرا می رسیم، حیاطی مربع شکل که با حوضی در مرکز و باغچههایی در اطراف آن تزیین شده است.
از سردر ورودی به داخل می آییم، هشتی مرتفعی به چشم می آید که طاق این قسمت از بنا با کاربندی و مقرنسهای گچی مزین شده است. اینگونه بنظر می آید، فضاهای دو طبقه پیرامون هشتی آن را به تیمچه ای کوچک تبدیل کرده است. کلاهکی هشت وجهی در میانه طاق هشتی بر فراز نمای این جبهه بنا از داخل و خارج کاروانسرا به چشم میخورد. که به این ترتیب هر چند چهار نمای حیاط شکلی مشابه دارند لیکن نمای این ضلع بیشتر از سایر نماها جلوه میکند. بنا دارای حیاطی مربع شکل با اضلاعی در حدود ۳۷ متر است. در هر ضلع حیاط، ایوانی در میانه قرار دارد که به جز ایوان جبهه ورودی در انتهای هر ایوان اتاقی به صورت شاه نشین قرار دارد. در طرفین هر کدام از ایوانها سه ایوانچه که هر کدام به حجرهای مرتبط است قرار دارد. مجموعاً در هر ضلع از بنا شش ایوانچه و حجره ساخته شده است. تمامی حجرهها مجهز به بخاری دیواری جهت گرمایش و طبخ غذا، هستند.
درنمای بیرونی کاروانسرا ی نیشابور ،طاقچه هایی وجود دارد که درواقع سکوی استراحت برای مسافرینی بوده است که شب ها دیرهنگام به این محل می رسیدند و بادرب بسته رباط مواجه می شدند.
همچنین در قسمت جلوی کاروانسرا یک آب انبار وجود داشته که روی آن دو بادگیر ساخته شده بود تا آبی که داخل بنا وجود دارد، در طول روز خنک بماند. جالب است که از بادگیرها برای اینکه فضای داخل کاروانسرا تهویه و خنک شود نیز استفاده میشد.
کاربری کاروانسرای شاه عباسی نیشابوردرمسیر زمان
کاروانسرای شاه عباسی نیشابور تا کنون چندین بار تغییر کاربری داشته است.
الف :در دوره صفوی تا اواخر دوره قاجاریه
این کاروانسرا اززمان ساخت در دوره صفوی تاتقریبا اواخر قاجار استراحتگاه ومحل اطراق موقت کاروانیان، رهگذران و بازرگانان بوده
ب: اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول:
دراین مقطع زمانی ازمکان کاروانسرای شاه عباسی نیشابو بهعنوان نوانخانه و محل نگهداری ایتام و مستمندان استفاده می شد
ج:دوره پهلوی دوم :
در دوره پهلوی دوم وتا زمان پیروزی انقلاب اسلامی، از مکان کاروانسرا به عنوان پاسگاه ژاندارمری استفاده می شد.
د:ابتدای انقلاب اسلامی:
با پیروزی انقلاب اسلامی وتشکیل نهادهای انقلابی به مدت چندین سال در اختیار جهاد سازندگی قرار داشت وبه عنوان انبار جهاد از آن استفاده می شد.،
تااین که در سال ۱۳۶۷ این مجموعه در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفت و بازسازی آن شروع شد و همزمان با برپایی کنگره جهانی بزرگداشت عطار نیشابوری در سال ۱۳۷۴، این بنا تحت عنوان »مجموعه فرهنگی و موزه» فعالیتش را اغاز کرد
کاربری امروزه کاروانسرای شاه عباسی
۱-گنجینه(موزه)
امروز غرفه های ضلع شرقی کاروانسرا تبدیل به «موزه نیشابور» شده اند، موزه ای که شامل سه بخش باستان شناسی (در بخش باستانشناسی موزه نیشابور اشیا تاریخی نظیر سکههای متعلق به قبل از اسلام تا دوره تیموری، انواع ظروف سفالی، فلزی و شیشهای و اشیا سنگی به نمایش گذاشته شدهاند)، مردم شناسی (این بخش به نمایش جلوههایی از زندگی روزمره مردم منطقه میپردازد) و بخش ویژه (بخش ویژه موزه نیشابور به محلی برای نمایش اشیایی همچون مجسمههای دوران تاریخی و ماقبل آن، ماکت شهر قدیم نیشابور در دوره تیموری، لوحه بدلی منشور آزادی کوروش هخامنشی به خط میخی، تعدادی سنگ قبر تاریخی، مجموعه مدالهای اهدایی و احکام شادروان پهلوان یعقوب علی شورورزی، تعدادی ضریح چوبی تاریخی و منبتکاری شده و تعدادی از اسناد خطی و احکام تبدیل شده است) می شود.
۲-نمایشگاه وفروشگاه هنرهای دستی و کارگاه آموزشی
ضلع غربی کاروانسرای شاه عباسی نیشابور به سالن اجتماعات و محل دائمی نمایشگاه آثار هنرهای دستی و کارگاه آموزشی و اختصاص یافته است. ۲۴حجره ی پیرامونی حیاط مرکزی علاوه بر اختصاص یافتن موزه حیات وحش در گوشه جنوب غربی ، محل کار افرادی است که در زمینه تولید و فروش صنایع دستی و سنتی نظیر گیوهبافی، حصیربافی، قالیبافی، غربالسازی، سفالگری، قلمزنی، فیروزه تراشی، تذهیب، مینیاتور، معرق و مشبک روی چوب، کاشی معرق، قلم زنی، فرت بافی، ساخت سازهای محلی، کاشیکاری و لباس سنتی ،عکاسخانه وسفره خانه سنتی و فروشگاه سوغات محلی نیشابور، فعالیت دارند.
وضعیت مرمت بنای کاروانسرای شاه عباسی
در طول سالها ی متمادی کاروانسرای شاه عباسی همچون سایر بناهای تاریخی دستخوش فرسودگی و عوامل مخل و شرایط طبیعی ازقبیل بارندگی، زلزله و عوامل بیولوژیکی، قرار گرفته و مورد مرمت وباز پیرایی نیز قرار گرفته است به گفته ی کمال خانی مدیرکنونی اداره میراث فرهنگی شهرستان ،اگرچه نخستین اقدامات مرمتی (شامل مرمت بدنه، طاق، گنبد، بامسازی و محوطه سازی) در سال ۷۴ همزمان با کنگره جهانی عطار آغاز شد، اما مرمت این بنا تنها محدود به سال ۷۴نبوده بلکه طی ادوار گذشته و سال های ۷۹، ۸۱، ۸۵، ۸۶ نیز اقدامات مرمتی نظیر مرمت دیوار، طاق، گنبد، بازسازی طاق ، تویزه و گنبد با آجرچینی گردچین شامل حال بنا شده است و آخرین زمان مرمت نیز مربوط به آبان ماه سال ۱۴۰۲ است که همچنان در جریان است؛ از جمله مرمت هایی که همچنان در حال حاضر در حال انجام هستند می توان به اجرای کانال دفع رطوبت و زهکشی، مرمت بدنه بیرونی ضلع غربی و بهسازی بامسازی ها اشاره نمود.
سخن آخر
کاروانسرای شاه عباسی نیشابور، با زیبایی جاودانهاش، نه فقط مکانی برای گذران زمان، بلکه آینهای که روح بیمرز و پرشکوه انسان را بازتاب میدهد. این بنا، همچنان ایستاده و با صلابت، حکایتگر عشقی بیپایان به سرزمین و فرهنگ خویش است؛ عشقی که در هر سنگ و آجر آن جاری است و در هر گوشهای از آن، دلی عاشق به تپش میافتد.
(انتشار درشماره۵۶۳ چراغ راه هفته نامه خیام نامه)
- نویسنده : گردآوری:آسیه امینی
