نگارش تاریخ نیشابوربرای افتتاحییه راهآهن نیشابور
موید ثابتی در پی مهلت یکماهه وزارت راه برای نگارش کتاب و رساندن آن به آیین گشایش ایستگاه راهآهن نیشابور، عملاً کتابی ۸۵ صفحهای را فراهم آورده است که با افزودن فهرستهای اسماء رجال؛ اسامی شهرها و قراء و اماکن؛ و اسامی مآخذ تالیف کتاب، به ۹۸ صفحه میرسد. در واقع؛ این کتاب، گردآوردی از منابعی است که مولف، در پایان کتاب نام آنها را آورده است. به عنوان نمونه، چند مبحث نخست کتاب، رونوشت بخشهایی از ترجمه محمد خلیفه نیشابوری (اوایل سده۸ق) بر تاریخ نیشابور حاکم (۳۲۱-۴۰۵ق) است.
تنگی وقت و شتابزدگی در نگارش کتاب، هر چند نوشتاری کمبهره از پیوستگی همآهنگ رویدادها، بازنمایی فرایندها و ژرفایش در دقایق تاریخی را فراهم آورده است اما کوشش مولف را در ارایه روایتی گذرا مشتمل بر شماری از رویدادها و مایههای برجسته بیانگر هویت تاریخی و فرهنگی نیشابور، و با نظر به همه محدودیتهای پژوهشی زمان تالیف کتاب، باید موفق ارزیابی نمود.
کتاب، فهرست مندرجات ندارد؛ اما مباحث یا بخشهای آن عبارتند از: شهر نیشابور؛ ذکر بناء قهندز و شهر قدیم و مفاخر و اوضاع و محلات و بارو و وادیها و محلات نیشابور قدیم و ذکر فتح نیشابور بر دست صحابه و تابعین و تاریخ نیشابور طبق روایات دیگر؛ شیخ ابوسعید ابوالخیر؛ نظامیه نیشابور؛ ورود آتسز خوارزمشاه به نیشابور و افکندن نام سلطان سنجر از خطبه آن شهر؛ نامه آتسز خوارزمشاه باهالی نیشابور؛ فتنه غز؛ قتل امام محمد یحیی نیشابوری؛ قصیده خاقانی راجع به حادثه غز و رثای امام محمد یحیی؛ قصیده دیگر خاقانی در رثاء امام محمد یحیی نیشابوری؛ خوارزمشاهیان؛ حمله مغول؛ سربداریها؛ امیرتیمور گورکان؛ علماء نیشابور (۴۸ تن)؛ حکیم عمر خیام؛ شیخ فریدالدین عطار؛ شعرای نیشابور (۱۹ تن)؛ وضعیت فعلی شهر نیشابور؛ پیدا شدن زرتشت و پذیرفتن گشتاسب دین او؛ و ذکر عصیان اصفهبد خورشید بر منصور خلیفه.
گفته شد مباحثی از کتاب، بازنویسی بخشهایی از «تاریخ نیشابور» ابوعبدالله حاکم است؛ اما نخستین نسخه چاپی از تاریخ حاکم را بهمن کریمی از روی عکسهای نسخه «کتابخانه کورسنلو جامع» شهر بورسای ترکیه(۱۰) در سال ۱۳۳۹ به یاری کتابخانه ابن سینا در تهران منتشر نموده است. او در یادداشت آغاز کتاب، نشان نسخه عکسی «تاریخ نیشابور» بورسا را در کتابخانه ملی میدهد. بنابراین؛ موید ثابتی که کتاب خود را در ۱۳۳۵ و چند سال پیش از تصحیح کریمی فراهم آورده، میبایست به نسخهای خطی از تاریخ حاکم دسترسی داشته باشد و با این پیشینه؛ کتاب موید ثابتی، نخستین کتاب فارسیزبان چاپی ویژه تاریخ نیشابور است.
تاریخ نیشابور ۱۳۳۵ و کوه رِیوَند
اما از دیگر ویژگیهای کتاب موید ثابتی؛ نخست اینکه عکسهایی از بناهای شاخص نیشابور (امامزاده محروق و قبر خیام؛ مقبره فضل بن شاذان؛ آرامگاه حکیم عمر خیام؛ آرامگاه شیخ فریدالدین عطار؛ مقبره معروف به طفلان مسلم (سعید بن سلام کنونی)؛ ایستگاه راهآهن) را آورده که نشانگر چگونگی این بناها در روزگار تالیف کتاب است. این بناها در دهههای بعد؛ جابجایی، نوسازی و بهسازیهایی را آزمودهاند و کتاب موید ثابتی، چهرهای دیگرگونه از نیشابور دهه سوم سده چهاردهم را به نمایش میگذارد.
دیگر؛ بخش «وضعیت فعلی شهر نیشابور» کتاب است که هر چند بسیار کوتاه نگاشته شده اما آگاهی ارزندهای از نیشابور آن روزگار به دست میدهد؛ بهویژه که نویسنده، در تدوین این بخش، از اطلاعات باشندگان این منطقه یعنی ابراهیم سعیدی و عبدالله سعیدی نیز بهره برده.(۱۱) بر پایه نوشتار موید ثابتی؛ در این زمان (۱۳۳۵ش) شهرستان نیشابور بیش از ۲۲۶۰۰۰ نفر جمعیت دارد که ۳۰۰۰۰ نفر از آنها باشنده شهر نیشابورند. شهرستان، نزدیک به ۶۴۰ قریه و قصبه و مزرعه آباد و دایر و ۳۰۰ قریه و مزرعه بایر دارد. آب مزارع از قناتهای برآمده از کوههای شمالی و یا رودخانههای گرینه، دررود، خرو، بوژان، میرآباد و خرسفرود تامین میشود. معدن فیروزه، معدنهای نمک، ذغالسنگ و گچ سفید در این منطقه واقعند. محصول عمده شهرستان گندم، جو، پنبه، زیره، باقلا، نخود، عدس، دانههای روغنی، انواع صیفیجات و اقسام میوههاست. قبور فضلبن شاذان، شاهزاده حسیناصغر، امامزاده محروق -که قبر خیام به آن متصل بود-، شیخ عطار و مقبره معروف به طفلان مسلم و مسجد جامع از آثار و ابنیه قدیمی نیشابور این زمانند.(۱۲)
او از ییلاقات درّود، گرینه، خرو بالا، خرو پائین، روی، بشرآباد، باغشنگچ، بار، دامنگان، فرخک، صومعه، برفریز، غار ادهم، بوژان، حصار، بوژآباد و دربهشت نام میبرد که در جبال مرتفع بینالود و ریوند واقعند و مینویسد:
«در دامنه کوه ریوند در بلوک بار معدن، قریهای است به نام برزنون … . همچنین آثار آتشکدهای در محل دولتآباد تحتجلگه هنوز مشاهده میشود … آتشکده برزینمهر طبق روایت بندهش، در کوه ریوند بوده است … برزنون در دامنه کوه ریوند واقع ]…[ و محتمل است که نام قریه برزنون با این آتشکده، نسبت و تناسبی داشته باشد.»(۱۳)
نویسنده، پارهای از اطلاعات این بخش کتاب را از ابراهیم و پسرش عبدالله سعیدی گرفته(۱۴)؛ عبدالله سعیدی در سالهای ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۹ (دورههای هجدهم و نوزدهم مجلس شورای ملی) نماینده نیشابور بوده(۱۵)؛ و بر این پایه، اطلاعات سعیدیها، پیرامون نام کوهی که برزنون در دامنه آن واقع شده (= کوه ریوند)، از وزن ویژهای برای مطالعات جاینامشناخت بومی منطقه برخوردار است.
دانشنامه پیشینه تاریخی نیشابور
تکاپوی موید ثابتی، برای تدوین «تاریخ نیشابور» با چاپ کتاب سال ۱۳۳۵ پایان نیافت، بلکه گسترده شد و بیست سال بعد، کتابی پژوهیده را پدید آورد. به گفتار خودش:
« … به این نتیجه رسیدم … آنچه را که در تاریخ و روایات و داستانها مربوط به شهر نیشابور است از هر جا فراهم نمایم و هیچ مطلبی باقی نگذارم. اگرچه این عمل شاید تا اندازهای موجب گسستگی مطالب از یکدیگر میشود اما با ذکر موضوعهای گوناگون، تنوعی در تصنیف کتاب ایجاد میگردد که خواننده از مطالعه آن خسته و کسل نخواهد شد. بهعلاوه به موضوعها و مطالبی راه خواهد یافت که شاید کمتر در جایی ذکر شده باشد.»(۱۶)
«تاریخ نیشابور» چاپ ۱۳۵۵ که با فهرستها و نمایههای پایانی، ۴۴۱ صفحه را در بر میگیرد از نگاه موید ثابتی: «در حقیقت، تاریخ حیات نیشابور قدیم است که از زمانهای قبل از اسلام شروع میشود و به اواخر عهد مغول و اوایل دوره تیموری پایان مییابد. در کتاب، اسامی قراء و قصبات و محلههای قدیم و مدرسهها و مسجدهای نیشابور تا آنجا که ممکن بوده و بدست آمده، ثبت شده؛ همچنین اسامی رجال و علما و بزرگان و راویان حدیث، آنهایی که در شهر نیشابور یا قراء و قصبات اطراف آن زندگی میکردهاند و نیز رجال و شخصیتهایی که از شهرهای دیگر بطور موقت یا برای اقامت دائم به این شهر آمدهاند» نیز ضبط شده است.(۱۷)
کتاب، همراه با مقدمهاش، در ۴۶ مبحث تدوین گردیده که عبارتند از: وضع جغرافیایی و اجتماعی خراسان قدیم؛ آتشکده مهربرزین؛ سرو فریومد و سرو کاشمر؛ ریوند؛ چشمه سبز؛ فیروزه نیشابور؛ کنارنگ؛ انوشیروان کسری؛ کسانی که منسوب به نیشابور بوده و دعوی پیغمبری کردهاند؛ نام قراء و قصبات قدیم نیشابور؛ نام دروازههای قدیم نیشابور؛ نام قریهها و دهات در صدر اسلام؛ رودخانهها؛ کاریزها و قنوات؛ رابطها و کاروانسراها؛ راهها و منزلگاههای قدیم؛ هجوم اعراب و پایان سلطنت ساسانی؛ ابومسلم خراسانی؛ هرونالرشید و آشفتگی خراسان؛ خارجیها؛ طاهریان؛ صفاریها؛ خجستانیها؛ سامانیها؛ چغانیان، غزنویها، خاکستر؛ شهر جنگ؛ سلجوقیها؛ خوارزمشاهیها؛ هجوم غز و حکومت موید آیابه، حمله مغول، سربداریها؛ امیر تیمور گورکان؛ کاخ شادیاخ و متنزهات نیشابور؛ کوان-کوبان؛ مزارات و مقابر نیشابور قدیم؛ مدرسههای و مسجدهای قدیم؛ دویره و خانقاه؛ کتابخانههای قدیم؛ رجال نیشابور؛ بانوان فاضله نیشابور؛ اسامی بزرگانی که به نیشابور آمدهاند؛ شعرای نیشابور؛ توصیف نیشابور و آنچه در مدح و ستایش این شهر گفتهاند.(۱۸)
باری؛ موید ثابتی با تمام محدودیتهای دسترسی منابع و روشهای پژوهشی زمان خود؛ با ارائه مجموعهای گوناگون از مفاهیم، جایها، رویدادها و کسان مرتبط با هویت تاریخی نیشابور؛ نخستین دانشنامه (دایرهالمعارف) پیشینه تاریخی و فرهنگی نیشابور را پیشکش دیّاران همروزگار خویش نموده؛ و این همه، سرانجام دلبستگیای است که آن فرهختهمرد، چنینش بر تن کاغذ نشانده: «از اوایل دوران جوانی، همیشه با نیشابور و آب و هوای فرحبخش و نشاطانگیز آن ناحیه، الفت و دلبستگی خاصی داشتم و به همین جهت، پیوسته این آرزو در دلم بود که اگر بتوانم تاریخ این شهر را که روزی دارالعلم خراسان و محیط رحال و موقف رجال و دانشمندان بوده است تنظیم و تالیف کنم. خوشبختانه در این سالهای اخیر، این فرصت بهدست آمد و این توفیق حاصل شد.»(۱۹) نک، همانا این دلبسته کهندیار رامشگر خراسان کیست؟
سیدعلی موید ثابتی و آثار وی
موید ثابتی در اسفند ۱۲۸۱ شمسی در مشهد پا به عالم وجود نهاد، اما منشاء او از خاندانی عرب موسوم به آل ثابت است. مادربزرگ پدریاش دختر فتحعلیشاه قاجار بود و در زمان پادشاهی ناصرالدینشاه، نیمههای سده سیزدهم، در پی مخالفت سلطان عثمانی به ایران کوچیده و به نیابت تولیت آستان قدس رضوی گمارده شده و باشنده مشهد شدند. سیدعلی از اوان نوجوانی قریحه شعری خود را دریافت و سخن آهنگین گفتن آغازید. در جوانی سفری به اروپا داشت و سپس و از سال ۱۳۱۳ نماینده مردم مشهد در مجلس شورا گردید و آنگاه که مجلس سنا بر پا شد تا زمان انحلال آن یعنی ۱۳۴۰ سناتور خراسان بود. او در مجموع ۲۷ سال در کسوت نمایندگی مجلس شورای ملی، مجلس موسسان و مجلس سنا فعالیت نمود.(۲۰)
او از تمکن مالی خوبی برخوردار و صاحب چندین پارچه آبادی و سهامدار عمده چند کارخانه قند بود و برخی نوشتهاند: «خیلی خوب زندگی کرد و به عبارت دیگر: سخن و مال و دولت قرین یکدیگر شدند» که او دستی توانا در شعر داشت و در شمار استادان معاصر آمده است. مرگ او را به سال ۱۳۷۸ و در خارج از کشور ثبت کردهاند.(۲۱) با بازبینی منابع کتابشناسی، کتابهای زیر در زمره آثار سیدعلی موید ثابتی بازیابی میگردد:
– تصحیح «دیوان همامالدین تبریزی»، ۱۳۳۳٫
– تصحیح «فضائلالانام من رسائل حجهالاسلام امام زینالدین ابوحامد محمدبن محمدبن محمدبن احمد غزالی طوسی«، ۱۳۳۳٫
– تاریخ نیشابور، ۱۳۳۵٫
– اسناد و نامههای تاریخی از اوائل دورههای اسلامی تا اواخر عهد شاه اسمعیل صفوی، ۱۳۴۱٫
– دیوان اشعار، ۱۳۴۴٫
– تاریخ نیشابور، ۱۳۵۵٫
همچنین نوشتهاند که او کتابی در «تاریخ و راهنمای مشهد» دارد.(۲۲) و نیز کتابی به نام «مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی (مشهور به گزارش مکتب شاهپور)» در سال ۱۳۸۷ به کوشش مهدی سیدی تصحیح گردیده و به چاپ رسیده که مویدثابتی آن را با همکاری محمدتقی مدرس رضوی، علیاکبر فیاض، عبدالحمید مولوی و محمود فرخ نوشته است.(۲۳)
افزون بر اینها موید ثابتی در زندگینوشت خود در آغاز دیوان اشعارش، از تالیف «تاریخ غز» (در پیدایش قبایلی که از سرزمینهای چین به ماوراءالنهر و خراسان آمده و سپس به آسیای صغیر کوچیدند و در آنجا امپراتوری بزرگی پدید آوردند) و رسالهای درباره «ابومسلم خراسانی» سخن گفته است.(۲۴)
فرجام سخن؛ سیدعلی موید ثابتی (۱۲۸۱-۱۳۸۸ خورشیدی) یکی از چهرههای سیاسی و فرهنگی معاصر خراسان است که نام خود را به عنوان شاعر، مصحح نسخ خطی و تاریخپژوه دوره پهلوی دوم برجسته نموده و دو کتاب چاپ ۱۳۳۵ و ۱۳۵۵ او را میتوان در جایگاه نخستین کوششهای تاریخنویسی دوران معاصر در راستای باززِندهسازی هویت تاریخی و فرهنگی نیشابور ارزیابی نمود.
«از همهعالم گسستم سر به سر پیوندِ مهر
تا که بستم دل به یارِ مهربانِ خویشتن»(۲۵)
یادداشتها و منابع:
۱۰٫ موید ثابتی از این کتابخانه به نام «کتابخانه کورسیلو جامع» یاد کرده است. (تاریخ نیشابور. تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵، ص۲۵۶).
۱۱٫ موید ثابتی، علی. تاریخ نیشابور. تهران: وزارت راه، ۱۳۳۵، پانوشت ص ۸۱٫
۱۲٫ همان، ص۸۰-۸۲٫
۱۳٫ همان، ص ۸۰، ۸۱٫
۱۴٫ همان، ص۸۱٫
۱۵٫ فرهنگ قهرمانی، عطاءالله. اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا ۲۴ دوره قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی. خرداد ۲۵۳۶، ص۲۳۸-۲۴۸٫
۱۶٫ موید ثابتی، علی. تاریخ نیشابور. تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵، ص۱٫
۱۷٫ همان، ص۱-۲٫
۱۸٫ همان، ص۴۰۳-۴۰۴٫
۱۹٫ همان، ص۱٫
۲۰٫ موید ثابتی، سیدعلی. دیوان اشعار. تهران: زوار: ۱۳۴۴، ص۱٫
۲۱٫ عاقلی، باقر. شرح حال رجالی سیاسی و نظامی معاصر ایران. تهران: گفتار و علم، ۱۳۸۰، ج۳، ص۱۵۶۸-۱۵۶۹٫
۲۲٫ رضوی صومعهسرایی، میرابوطالب. چهارصد شاعر پارسیگوی. تهران: انتشارات تهران، ۱۳۶۹، ص۱۰۲۴٫
۲۳٫ مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی (مشهور به گزارش مکتب شاهپور). تصحیح و توضیح مهدی سیدی. مشهد: آهنگ قلم، ۱۳۸۸٫
۲۴٫ موید ثابتی، سیدعلی. دیوان اشعار. همان، ص۶-۷٫
۲۵٫ همان، ص۱۵۱٫
- نویسنده : حسین صومعه
