دکتر ریحانه تکلو آیا ورم دست، پا، پلک، صورت، شکم و … خبر از وجود یک بیماری خطرناک می‌دهد؟ چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟ همه ما تجربه ورم یا اِدِم در حداقل یك یا چند منطقه از بدن‌مان را داریم و می‌دانیم اگر خوش‌شانس باشیم این ورم بعد از مدتی خود به خود […]
دکتر ریحانه تکلو
آیا ورم دست، پا، پلک، صورت، شکم و … خبر از وجود یک بیماری خطرناک می‌دهد؟ چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
همه ما تجربه ورم یا اِدِم در حداقل یك یا چند منطقه از بدن‌مان را داریم و می‌دانیم اگر خوش‌شانس باشیم این ورم بعد از مدتی خود به خود رفع می‌شود اما گاهی اوقات ورم‌ها سمج‌تر از آن هستند كه بعد از چند روز محو شوند و می‌توانند نشانه یك بیماری مهم مثل بیماری‌های كلیوی، كبدی، قلبی و… باشند.
در چنین شرایطی اگر ورم‌ها جدی گرفته نشوند، بیماری پنهان در پشت آنها پیشرفت می‌كند و حتی ممكن است جان‌تان را به خطر بیندازد!
ادم یا ورم به‌طور كلی به دو دسته تقسیم می‌شود؛ ورم‌های كلی یا منتشر در تمام بدن و ورم‌های موضعی كه فقط در یك نقطه خاصی از بدن ایجاد می‌شوند. ورم‌ها را همچنین می‌توان به دو نوع گوده‌گذار و غیرگوده‌گذار تقسیم كرد. در ورم‌های گوده‌گذار وقتی دست‌مان را روی منطقه ورم‌كرده می‌گذاریم و 30 ثانیه نگه می‌داریم و بعد برمی‌داریم جای آن در ناحیه باقی می‌ماند. این حالت ناشی از تغییر مایع میان‌بافتی زیر سلول‌هاست كه به اطراف منتقل می‌شود و گودی در آن ناحیه ایجاد می‌كند اما در ورم‌های غیرگوده‌گذار با فشار انگشت، جای آن باقی نمی‌ماند
ورم‌های گوده‌گذار معمولا به علت چند دسته از بیماری‌های كلی مثل بیماری‌های كلیوی، قلبی، كبدی، كمبود پروتئین و. . . ایجاد می‌شوند. ورم‌های غیر گوده‌گذار نیز بیشتر به دنبال اختلالات سیستم لنفاوی یا اختلال در بازگشت وریدی اتفاق می‌افتند و معمولا موضعی هستند؛ برای مثال ممكن است فردی در ناحیه لگن جراحی شود و به دنبال آن یكی از پاهایش ورم كند یا ممكن است سینه و غدد لنفاوی‌اش را جراحی كنند و به دنبال آن یكی از دستانش ورم كند یا در مثالی دیگر بیماری را تصور كنید كه عمل قلب باز انجام داده و به دلیل اینكه از ناحیه پایش یك تكه ورید برداشته شده دچار ورم منطقه‌ای در آن قسمت از پا شده‌است.
ورم‌های كلی معمولا به دلیل افزایش فشار داخل ورید‌ها ایجاد می‌شوند. به عبارت دیگر وریدی كه باید مایع را از فضای میان‌بافتی برگرداند دچار افزایش فشار شده و ورم ایجاد می‌كند. از علل شایع ورم‌های كلی می‌توان به كمبود پروتئین‌های داخل خون به‌خصوص آلبومین اشاره كرد. بیماری‌های كبدی نیز می‌توانند باعث كاهش تولید آلبومین در بدن شوند. كم‌كاری تیروئید و نارسایی‌های قلبی نیز از دیگر بیماری‌هایی هستند كه باعث ورم كلی بدن می‌شوند.
یكی از دلایل ورم‌های گوده‌گذار بیماری كلیوی و دفع پروتئین است؛ برای مثال این نوع ورم در سندرم‌های نفروتیك (نوعی اختلال در كلیه كه باعث دفع پروتئین می‌شود) به دنبال بیماری‌های عفونی، دیابت، فشار خون یا گلومرونفریت‌ها (التهاب كلیه) دیده می‌شود.
در واقع هرگاه میزان پروتئین خون پایین می‌آید آب به‌راحتی از درون عروق به بافت‌های زیرجلدی نفوذ پیدا می‌كند و باعث تورم می‌شود. همان‌طور كه گفته شد این ورم در بیماری‌های كلیوی ناشی از دفع پروتئین است اما در بیماری‌های كبدی ناشی از عدم تولید پروتئین است بنابراین هر دوی این موارد باعث ورم می‌شوند
هر ورمی خطرناك نیست و خوشبختانه اكثر علل ورم قابل درمان هستند از جمله بیماری‌های كلیوی، كبدی، كمبود پروتئین و بیماری‌های ناشی از نارسایی‌های قلب. ورم ناشی از این بیماری‌ها را می‌توان با كاهش نمك مصرفی و استفاده از داروهای اختصاصی و داروهای مدر برطرف كرد.
ورم‌های موضعی معمولا ناشی از بیماری‌های سیستمیك (درگیر كننده تمام بدن) نیستند و بیشتر به علت سلولیت (عفونت بافت زیرجلدی) یا التهاب در ناحیه رخ می‌دهند؛ برای مثال در بیماران دیابتی می‌بینیم گاهی اوقات ناحیه خاصی از پای‌شان به دنبال عفونت یا زخم دچار ورم می‌شود. این نوع ورم‌ها باید جدی گرفته شوند در غیر این صورت ممكن است عفونت شدت پیدا كند و حتی به قطع عضو منجر شود.
کدام ورم های بدن را باید جدی گرفت؟!
درصدی از ورم‌ها در بارداری طبیعی و جزئی از فیزیولوژیك بارداری محسوب می‌شوند. به‌خصوص در سه ماهه دوم و سوم وقتی جنین بزرگ می‌شود روی سیستم وریدی تحتانی فشار می‌آورد درنتیجه بازگشت وریدی مختل می‌شود و کمی ورم در پا ایجاد می‌كند. اما اگر ورم زودتر از سه ماهه دوم و سوم ایجاد شود یا شدیدتر از حالت طبیعی باشد باید توسط متخصص زنان یا داخلی مورد بررسی قرار بگیرد چراكه می‌تواند ناشی از یك بیماری خطرناك در بارداری به نام پره‌اكلامپسی (مسمومیت بارداری) یا یك اختلال كلیوی باشد. اما به‌طور كلی ورم تا حدی در این دوران عادی است و جای نگرانی وجود ندارد. این ورم‌ها اغلب محدود به اندام‌های تحتانی هستند. همچنین با خوابیدن بهتر و در طول روز با ایستادن تشدید می‌شوند
در ورم‌های ناشی از نارسایی قلبی، مشكل از بازگشت وریدی خون به سمت راست قلب است، در این حالت قلب نمی‌تواند به خوبی خون را پمپاژ كند و آن را پس می‌زند و باعث ورم می‌شود. ورم در نارسایی‌های سمت چپ قلب نیز ابتدا بیشتر در ریه ایجاد می‌شود بنابراین فرد دچار خس‌خس و تنگی نفس خواهد شد اما ورم ناشی از نارسایی سمت راست قلب معمولا در دست و پا و اندام تحتانی رخ می‌دهد. دركل ورم‌های قلبی معمولا همراه با سیانوز (كبودی پوست) و كم شدن اكسیژن هستند، به همین دلیل تحت عنوان ورم‌های سیاه یا كبود نیز شناخته می‌شوند و می‌توانند خطرناك باشند.
ورم پا نشانه چیست؟
تورم پا اگر دوطرفه باشد سیستمیك و مربوط به كل بدن است اما اگر یك‌طرفه باشد، ورم موضعی محسوب می‌شود كه در این صورت فرد حتما باید از نظر لخته شدن خون در عروق پا بررسی شود. در ورم دوطرفه پا نیز ابتدا باید از فرد در مورد داروهای مصرفی و سوابق بیماری‌هایش سوال كرد سپس آزمایش‌های لازم درخواست می‌شود. برای مثال «آملودیپین» یكی از داروهای كاهنده فشار خون است كه می‌تواند باعث تورم هر دو پا شود. اگر هم تورم فقط در یك پا باشد می‌توان با انجام یك سونوگرافی داپلر، تخلیه وریدی آن ناحیه را بررسی كرد.
ورم شکم نشانه چیست؟
تورم در شكم تحت عنوان آسیت خوانده شده و معمولا در بیماری‌های كبدی، قلبی و كلیوی دیده می‌شود. برای تشخیص علت آن نیز باید از مایع آسیت نمونه‌برداری شود و در آزمایشگاه آنالیز صورت گیرد. این تورم می‌تواند بر اثر بیماری‌های موضعی در شكم مثل سل صفاقی (شكمی)، سرطان صفاقی یا بیماری‌های سیستمیك مثل نارسایی و سیروز كبدی، سرطان كبدی، سرطان پخش شده در شكم یا حتی نارسایی سمت راست قلب ایجاد شود.
ورم صورت نشانه چیست؟
در این رابطه بیشتر تورم پشت پلك‌ها و بیماری‌های سیستمیك مطرح است؛ برای مثال بیماری كم‌كاری تیروئید و سندرم نفروتیك ناشی از دفع پروتئین در كلیه معمولا با تورم صورت ظاهر می‌شود. افراد مبتلا به سندرم نفروتیك معمولا صبح‌ها كه از خواب بیدار می‌شوند صورت‌شان ورم كرده است و شب‌ها نیز این ورم به مچ پا تغییر مكان می‌دهد. خیلی از بیماری‌های التهابی نیز می‌توانند باعث تورم در صورت شوند كه این حالت معمولا همراه با تغییر رنگ و قرمز شدن پوست است. تورم یك‌طرفه پلك نیز معمولا علتی موضعی دارد.
ورم دست نشانه چیست؟
علت ورم دست بستگی به این دارد كه چقدر از دست درگیر شده باشد؛ برای مثال اگر ورم فقط تا ناحیه مچ دست‌ها باشد احتمال وجود یك بیماری شایع مثل اسكلرودرمی (نوعی بیماری روماتیسمی) پررنگ می‌شود. از دیگر بیماری‌هایی كه باعث تورم و التهاب پشت دست‌ها می‌شود می‌توان به بیماری آرتریت روماتوئید، تنوسینوویت (ورم غلاف تاندون) و بیماری‌های روماتولوژیك اشاره كرد.
اگر هم ورم در كل دست و یك‌طرفه باشد اختلالات دیگری مطرح می‌شود؛ برای مثال كسانی كه دنده‌های گردنی بزرگ دارند ممكن است تخلیه سیستم وریدی‌شان در شبكه بازویی مختل شود و دست‌شان ورم كند. علاوه بر این همان لخته‌ای كه در پا ممكن است ایجاد شود در دست هم می‌تواند تشكیل شود و تورم ایجاد كند. اگر هم هر دو دست با هم ورم كنند احتمال بیماری‌های سیستمیك وجود دارد. گاهی نیز متاسفانه علل سرطانی (مثل سرطان پستان و غدد لنفاوی) باعث ورم یك‌طرفه و غیر گوده‌گذار در دست‌ها می‌شوند.
در تشخیص علت ورم‌های كلی توجه به سه نكته ضروری است:
- اگر ورم ناشی از اختلالات كلیوی باشد باید یك آزمایش ادرار درخواست شود تا میزان دفع پروتئین مشخص شود. همچنین باید میزان BUN و كراتینین خون اندازه‌گیری شود تا بتوان از این طریق كاركرد كلیه را بررسی كرد.
- در تشخیص ورم‌های ناشی از مشكلات كبدی باید آزمایش‌هایی برای اندازه‌گیری آلبومین و پروتئین خون درخواست شود. در قدم‌های جلوتر نیز سونوگرافی و اندازه‌گیری آنزیم‌های اختصاصی كبدی، PT و. . . به تشخیص كمك می‌كند.
- در تشخیص ورم‌های ناشی از نارسایی قلبی، گرفتن شرح حال بیمار بسیار كمك‌كننده است برای مثال داشتن تنگی نفس، سابقه سكته‌های قلبی و. . . همگی باعث می‌شود بیشتر به مشكلات قلبی شك كنیم که در این صورت باید درخواست مشاوره قلب، نوار قلبی و اكو داده شود.
نمک هم بی تقصیر نیست!
مصرف نمك هم می‌تواند باعث ورم شود البته در افراد سالم، كلیه این قابلیت را دارد كه نمك اضافی را از بدن دفع كند بنابراین مصرف نمك بیشتر در كسانی كه بیماری‌های زمینه‌ای و كلیوی دارند باعث تورم می‌شود. در واقع نمك آب را به سمت خود جذب می‌كند. پس اگر میزان نمك خون زیاد باشد باعث جذب آب همراه و تجمع آب در فضای بین سلولی و ورم می‌شود. پس اگر مبتلا به بیماری‌های کلیوی هستید باید با احتیاط بیشتری نمک مصرف کنید.
اگر ورم همراه با درد باشد:
بعضی ورم‌ها همراه با درد هستند از جمله ورمی كه به صورت موضعی و به دنبال بیماری‌هایی چون روماتیسم، نقرس و. . . روی مفاصل دست و پا ایجاد می‌شود. برای مثال افرادی كه گوشت قرمز زیاد می‌خورند، اسید اوریك در مفاصل‌شان رسوب می‌كند و قاعده شست‌شان متورم و بسیار دردناك می‌شود. یكی دیگر از انواع ورم‌های دردناك، ورمی است كه به دنبال سلولیت‌ها یا عفونت‌های موضعی ایجاد می‌شود. برای مثال در بیماران دیابتی ممكن است گوشه پای‌شان زخم شود و دور آن ورم كند كه این ورم همراه با درد است و نشانه‌ای از عفونت موضعی است.
توجه به این نکات ضروری است:
- مصرف گوشت قرمز به تنهایی دلیل ورم كردن دست‌ها نیست مگر اینكه زیاده‌روی در مصرف گوشت باعث افزایش دریافت پورین شده و بیماری نقرس ایجاد شود.
- داروهای مسكن نیز می‌توانند باعث ایجاد ورم شوند البته به شرطی كه مصرف‌شان طولانی و بیش از حد باشد و منجر به نارسایی كلیوی شود بنابراین مصرف محدود و كم آنها باعث ورم نخواهد شد. به‌طور كلی تمامی داروهایی كه باعث عوارض كلیوی و كبدی می‌شوند می‌توانند ورم ایجاد كنند. كورتون نیز یكی دیگر از داروهایی است كه زیاده‌روی در مصرف آن باعث ورم می‌شود.
- در صورت وقوع ورم توصیه می‌شود از سنگینی وزن‌تان روی آن اندام خودداری كرده و ترجیحا آن را تكان ندهید. در اولین فرصت نیز به پزشك مراجعه كنید.
- اگر علت ورم به موقع تشخیص داده شود قابل درمان است اما اگر برای درمان آن دیر اقدام شود احتمال دارد فرد دچار عوارض بالقوه خطرناكی شود.
