نگاهی کوتاه و گذرا به : قنات ها وآب انبارهای نیشابوردردوره پهلوی

شهر نیشابورتا حدود 60 سال قبل، ازبرکت لوله کشی آب شهری برخوردار نبود ومردم آب شرب مصرفی خود را ازپیناو(پایین آب) ومظهرقناتها ونیزآب انبارهایی که درگوشه کنار شهر پراکنده بود ، تامین می کردند وبرای شست وشو و ریخت وریزهم یا ازآب جوی هایی که ازتلخ (استخر) قناتها برای مصرف باغات ومزارع به خارج از شهر جاری می شد استفاده می کردند ویا ازچاه هایی که در حیاط منازل خود حفر کرده بودند وتوسط چرخ چاه ویا طناب دستی بالا کشیده می شد ،تامین می گردید .باید گفت که در آن ایام سطح آب های زیرزمینی نیشابورمثل امروز چندان پایین نبود ومی شد با حفر چاهی به عمق ده تا پانزده متر به راحتی به آب های زیر زمینی دست یافت. خانواده های اعیانی هم اغلب در منزل خود آب انبار خصوصی داشتند که توسط میراب ها یا سقاوها از آب قناتها آب گیری می شد.برخی منازل هم که در مسیر قنات ها قرار داشتند با حفر چاه میله ای ویا ساخت حوض آب انبا ر به آب این قنات ها دسترسی می یافتند .اغلب مردم در خانه های خود خم ( کوزه بزرگ سفالی)داشتند که روی پایه ای چوبی قرار می دادند که توسط خودشان ویا سقاو ها که آب را ازمظهر قنات ها می آوردند پر می کردند. چون معمولا آب انبارها به دلیل ماندگاری اغلب آلودگی داشت وباعث برخی بیماری ها می شد.کسانی هم که از آب انبارها آب برمی داشتند روی دهانه کوزه وظرف آب خود را پارچه ای می گذاشتند وآب را از پارچه عبور داده وتصفیه می کردند.

در تابستانها سقاوهای دوره گردی هم وجود داشتند که با مَشک ویا کوزه ای بر شانه ولیوانی در دست در بازار وخیابان با دریافت اندک مبلغی ، گلوی تشنگان را سیرآب می کردند .این سقاو ها تا قبل ازلوله کشی آب در سطح شهرفعال بودند. یکی از این سقاوها ی نیشابورکه اکثر معمرین وی را می شناختند ،شخصی بود که مردم اورا به نام «بلور» می شناختند ، بلور با کوزه ای که از شانه آویخته بود ولیوانی بلورین در دست ، دربازار وخیابان می گشت و آب خوردن به مردم می فروخت وصدا می زد: بلور ، بلور، این بلور را کی بخوره . البته این تکیه کلامش گاهی اوقات باعث درد سر برای او نیز شده بود.

تا حدود 60 سال پیش وقبل ازلوله کشی آب درنیشابور، قناتها وآب انبارهای متعددی در نیشابور تامین کننده آب مصرفی شهروندان نیشابوری بودند که امروزه آن قناتها به جز دو مورد (قنات خضرآباد وقنات تاخک واقع در منطقه حصار زیر راه آهن) بقیه بایر شده اند واز آب انبارها نیز به جزساختمان مخروبه آب انبار چهل زینه (40پله ) واقع دربازار نو یا بازارزرگرها چیزی بر جای نمانده است.ازخلال پرس وجو و گفت وگوهایی که با برخی معمرین شهرانجام شده می توان به تعدادی از آب انبارها وقنات های شهر نیشابور در ورای نیم قرن پیش اشاره ای گذرا نمود:

-آب انبار 40زینه(چهل پله) – این آب انبار دراول بازار نو که هم اکنون به بازار زرگرها یا بازارطلافروشان یا بازار نو معروف می باشد، قرار داشت .این بنا به دوره‌ی قاجاریه بر می‌گردد. راهرو ورودی انبار به سوی مغرب باز شده و با هفده پله به اتاقکی به مساحت ۴ در ۳/۵ متر می‌رسد. از این اتاقک، ورودی‌ای به سوی ایوان اصلی وجود دارد. ایوان اصلی ۳۰ در ۱۸ متر است که با ۲۴ ستون قطور مربع‌شکل به سقف می‌رسد. ساختمان آب‌انبار، آجری است و ورودی آن به استثنای سقف با گچ پوشیده شده است. «آب انبار بازار نو» در تاریخ ۱۳۷۵/۰۹/۲۵ به شماره‌ی ۱۸۱۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. این آب انبارهم اکنون به صورت مخروبه پا برجاست .در زمان دایری این آب انبار درمجرای خروجی آب آن،شیر برنجی بزرگی قرار داشت که صافی بزرگی نیز برای تصفیه آب به آن وصل بود .

-آب انبار کوچه حوض حاج مهدی که در جلو هیئت حسینی قرارداشت و پله زیادی می خورد و آن کوچه معروف بود به کوچه حوض حاج مهدی و مسجد و تکیه حاج مهدی.این آب انباربا انجام  لوله کشی آب بهداشتی بسته شد ودر عوض یک شیر آب رایگان درمحل آن نصب گردید.

-آب انبار دروازه عراق – واقع در فردوسی جنوبی امروز وانتهای بازار عراق

– آب انبار یا پیناو حاشیه خیابان پهلوی، نزدیک مزار غریب – در محوطه کاروانسرای نزدیک فلکه خیام روبروی موزه ی فعلی -که از بقیه آب انبارها قدیمی تر بود ومردم با طی کردن پله های متعدد به آب آن دسترسی پیدامی کردند وازآن آب برمی داشتند.

-قنات زنگی شاه یا زنگلی شاه –  سرمنشاء این قنات درکوچه ای واقع بود که الان واقع درخیابان فردوسی شمالی است و آن را کوچه حمام مهدی بک ( حمام قاضی کهنه ) می گفتند. مظهراین قنات حدود چهار راه امام بود و ازآن جا هم درکانالی جریان پیدا می کرد که حدود 5/1متر ازکف خیابان پایین تر بود که مردم وسقاوها ازمظهراین قنات آب برمی داشتند

-قنات چرتاق-چهار تاق- مظهراین قنات درخیابان فردوسی شمالی امروزو حدود تالار ونوس درکنار  منزل حاجی خالو قرار داشت ومعروف به قنات آب چهارطاق و فرحبخش بود.

-قنات آب مسجد جامع- این قنات واقع درکوچه شرقی میدان باغات معروف به کوچه علیا بود .قنات مسجد جامع از اغلب خانه های این محل می گذشت .اغلب خانه هایی که درمسیر این قنات قرار داشتند با زدن میله چاه وساختن حوض آب انبار به آب این قنات دسترسی پیدامی کردند.مظهراین قنات پایین تر از درب ورودی مسجد بود ونیز به قولی دیگر آب این قنات ازطریق لوله به داخل حوض مسجد جامع می ریخت وسرریزآن درکانالی روان می شد که منازل برای شستشو استفاده می کردند وسپس به تلخ(استخر)جلوهیئت رضوی می ریخت و از آب همین قنات ،حمام کوچه سرتلخ نیزبهره می برد .

-بالای میدان باغات مسجدی بود که به مسجد آب معروف بود وپیناوی داشت که مردم از آنجا آب خوردن خود را برمی داشتند . وسط میدان باغات هم پیناوی بود که چندین پله می خورد ومردم از آن آب بر می داشتند وحمام عمومی میدان باغات نیز ازآب این قنات آب گیری می شد.

-قنات احمد آباد-این قنات  که آب بسیار گوارایی داشت ،در ابتدای خیابان ارامنه (مسیح) واقع بود که با چندین پله به آب این قنات دست می یافتی.  

-کنار گود قالی بافان(ابتدای خیابان ارامنه)هم پیناوی برای برداشت آب وجود داشت .

-قناتی هم حدود پارک بلوار خیام وجود داشت که بدون پله بود ولی درسرازیری قرار داشت.

-قنات جلو باغ امام زاده که معروف به قنات تلاجرد وسبزپوشان بود .این قنات  باغ امام زاده را که دارای درختان زیادی بود مشروب می ساخت.

-قناتی هم در کوچه سعیدی زیر قنادی بود که 15-10 پله می خورد .

– در داخل گاراژ رحیم زاده یا گاراژ محمدی (میهن تور)هم قناتی هم بود که مردم با سطل آب به بالا می آوردند.

-قنات سرچشمه-این قنات درخیابان ارگ شمالی جریان داشت وبه ارگ جنوبی که آن زمان کوچه بود ودر ابتدای آن حمام سلیمی قرار داشت که ازاین قنات آب گیری می شد وسپس ادامه آب این قنات به سرچشمه می رسید

– پی ناو(پایین آب) نیزاسم چاه قناتی ی بود که در منوچهری شمالی نزدیک باغ جمشید قرار داشت،

باید گفت که از کوچه قوامی تا سر آب کوشک یا شاه پسند همه باغ بود و قنات های بسیار روان بود. دو قنات در بالای کوچه قوامی بود یکی از باغ حاجی مسلمی پدربزرگ شهرداراسبق نیشابور و دیگری با دو باغ فاصله از باغ شیخ مصطفی قائمی جریان داشت که متصل به خیابان دارایی فعلی بود.

-قنات شاه پسند – این قنات که در جلو مزارشطیطه واقع شده بود بود معروف بود به قنات شاه پسند یا آب کوشک .

قنات نگارستان –قنات باغ سنگلیه-سنجلیه که مظهرش جلو بیمارستان بود برای مشروب ساختن باغ رضوان می رفت . باغ رضوان و باغ سنگلیه را امام وردیخان بیات مختاری و همسرش در سال 1230 شمسی همراه با حمام بازار وقف امام رضا(ع) کردند.

 در مورد تاریخ دقیق لوله کشی نیشابور اطلاع کاملا دقیقی در اذهان مردم وجود ندارد. برخی اواسط دهه 1330 وبرخی اواخر دهه 1330را آغازشروع لوله کشی آب نیشابورذکر می کنند .دربرخی اسناد لوله کشی آب نیشابور سال 1342آورده شده است که شاید پایان کار ویا توسعه شبکه آب نیشابورباشد. درمورد لوله کشی آب نیشابور می توان از دونوع لوله کشی آب یاد نمود .یک مورد آن قبل از لوله کشی رسمی آب درنیشابوربود به این صورت که ، برخی افراد که منازل شان در نزدیک عبور قنات ها واقع بود به طورسنتی ، آب قنات ها را از طریق لوله به حوض خانه خود می رساندند که البته دارای فشار چندانی نبود.ازجمله برخی ساکنین خیابان ارگ شمالی که ازقنات سرچشمه آب را به حوض آب انبار خانه خود می رساندند.

به گفته برخی منابع،نخستین پیمانکار رسمی پروژه لوله کشی آب نیشابور مهندس کهنگی بود که پس از اتمام پروژه لوله کشی آب نیشابور ، پروژه لوله کشی شهرهای سبزوار وتربت را نیز به انجام رسانید .گفتنی است که اولین منبع آب شرب نیشابوردرخیابان تختی امروز قرار داشت.

باشروع لوله کشی آب ابتدا درسرهرمحله ای شیرهای آب فشاری برای استفاده عمومی نصب شد  و سپس امتیاز آب به خانه ها و مغازه ها فروخته شد وتدریجا اکثرشیرهای آب مجانی سرکوچه ها و محلات جمع گردید. یکی از شهرداران نیشابوربه منظور تشویق کسبه، به صورت قسطی در ازای هر روز یک تومان وجمعا هر ماه سی تومان به مغازه ها امتیاز آب واگذار نمود…