پوشنگـانِ نیشـاپور

نگاهی به جغرافیـای تاریخـی فوشنجـان

یک فرسنگ تا نیشـابور

حسین صومعه

hs.sunrise@gmail.com

لَیسُ بِخُرسانَ …

از ابنِ حوقل است: «لَیسُ بِخراسانَ مدینهٌ أصحُّ هواءً و أَفسحُ فضاءً و أَشدُّ عمارهً و أَدومُ تجارهً و أَکثرُ سابلهً و أعظمُ قافلهً مِن نَیسَابُور.»(۱) در خراسان؛ شهری در نیکی آب و هوا، پهناوری، بسیاری عمارت‌ها، سامان‌یافتگی بازرگانی، فراوانی مسافران و بزرگی کاروان‌ها؛ همچون نیشابور نیست.

گفتار جغرافیدان و جهانگرد برجسته سده چهارم هجری، درباره نیشابور کهن؛ بی‌گمان ریشه در ویژگی‌هایی دارد که این دیار را در جایگاه سکونتگاهی پُرطرفدار و کانونی پایدار برای تکاپوهای اجتماعی و تجاری، چنان بسامان داشته که ستایش این گردشگر جهان‌دیده را برانگیخته است. پژوهندگان تاریخ و فرهنگ؛ در نوشتارهای چندی؛ به بسترها و ریشه‌های رشد و شکوفایی و برازندگی این شهر، در دوران اوج شکوهندگی‌اش پرداخته‌اند؛ آنچه ابن حوقل با عبارت «أَصَحُّ هَوَاء» {= درستی، نیکی و سلامت هوا} بیان داشته؛ یکی از زمینه‌های یادشده در تمامی این پژوهش‌ها و نوشتارهاست.(۲)

در فرادست شمال شهر، «کوه‌ِ نشابور» است که امروزه «بینالود»ش می‌خوانیم.(۳) از این کوه؛ چشمه‌سارها و رودهای فراوان، روان می‌شوند و دامنه و دشت نشابور را خرم و آبادان می‌دارند.(۴) ناحیه «مازُلِ» کهن، در میانه شهر نیشابور و کوه نشابور است و بخش بزرگی از دهستان‌های فضل و مازول امروزین را در بر می‌گیرد.(۵) این پاره از خاک نشابور؛ چونان افسون‌گر و نشاط‌افزا، نسیم صبح را از دامنه‌های بینالود مهربان بر پیکر شهر تاریخ و فرهنگ خراسان، روان می‌سازد که می‌انگیزاند سخن‌دان را چنین به ستایش، سرودن:

صبح نشابور، صبح شادی و مستی‌ست

صبح نشابور، صبح بــاده‌پرستــی‌ست

بیش، چـه گفتن توان ز صبـح نشابور

صبح نشابور، صبح خلقت هستی‌ست(۶)

و این پاره از خاک نشابور؛ چنان توانگر و شاداب که مَقدِسی– جغرافیدان هم‌روزگار ابن حوقل- آن را در شمار شگفتی‌های خراسان، از نیشابور تا هیطل و سجستان و پوشنگ و زرنج و … بر‌شمرده و «ماء مازل» {=آب مازل} را سبب این شگفتی دانسته است(۷) و در این میان؛ «نهر بشتقان»ِ مازل را در کنار کاریزها و چاه‌ها، گواهی بر فراوانی آب نیشابور آورده و می‌گوید: بر این نهر، هفتاد آسیاب می‌‌چرخد.(۸)

آنک؛ نیشابور را مازُل است. مازُل؛ آبادی‌هایش؛ گردش‌جای و شادیانه‌گاه باشندگان نشابوری است(۹) که پگاهان آن، «صبح خلقت هستی» است. و در نگاه گای لسترنج، نویسنده نامدار کتاب «جغرافیای سرزمین‌های خلافت شرقی»(۱۰): این مازُل را دهکده‌ای است مهم، به نام «بشتقان» یا «بشتنقان» در یک فرسنگی شمال شهر(۱۱)؛ که آن رودخانه‌یِ شگرف‌آفرینِ هفتادآسیاب از آن دیه، می‌گذشته است.(۱۲) قریه «بشتنقان» یا دهکده «پوشنگان» که امروزه، روستای «فوشنجان»ش می‌خوانیم(۱۳)

اینک، فوشنجان …

اما فوشنجان {آوانویس: Fušenjān؛ حرف‌نویس لاتین: Fūshenjān} بر پایه تقسیمات کشوری امروز؛ از توابع دهستان فضل در بخش مرکزی شهرستان نیشابور است.(۱۴) این روستا، بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵؛ دارای ۸۷۸ نفر جمعیت؛ دربرگیرنده ۴۵۰ زن و ۴۲۸ مرد در قالب ۲۹۱ خانوار می باشد(۱۵) این آبادی، در ارتفاع ۱۳۰۰ متر از سطح دریا(۱۶)؛ در شمال دشت نیشابور و در موقعیت جغرافیایی ″۳۸′۱۲°۳۶ شمالی و ′۳۴″۵۳°۵۸ شرقی، در ۷ کیلومتری شرق شهر نیشابور امروزین {از طریق مسیر جاده‌ای بولوار آزادگان – بزرگراه ۴۴ – جاده بوژان – حمیدآباد – فوشنجان} واقع شده است. حمیدآباد در همسایگی نزدیک شرق؛ و با فاصله‌ای: روستاهای دربهشت و فرخک در جبهه شمالی، خوش‌بالا در جبهه جنوب غربی؛ اراضی فوشنجان قرار گرفته‌اند. فوشنجان، در جبهه جنوب شرقی، از طریق راه آسفالته به طول ۴٫۲ کیلومتر با گذر از خوش‌بالا به بزرگراه ۴۴؛ و در جبهه غرب، از طریق راهی خاکی به طول ۳٫۴ کیلومتر به جاده گردشگری نیشابور – باغرود دسترسی می‌یابد.(۱۷)

یک فرسنگ تا نیشابور

نویسندگان سده‌های ششم و هفتم هجری از جمله عبدالکریم سمعانی، ابن اثیر و یاقوت حموی؛ به موقعیت بشتنقان {= فوشنجان}، در یک فرسنگی شهر نیشابور آن دوران {= شهر کهن} اشاره نموده‌اند.(۱۸) فرسنگ یا فرسخ: سنجه‌ای برای طول بر پایه زمان بوده و فاصله‌ای است که در یک ساعت، با پای پیاده پیموده می‌شود و نزدیک به ۶ کیلومتر {برابر ۳ میل یا ۱۲۰۰۰ ذراع} است.(۱۹) از این روی؛ فوشنجان کهن، در حدود شش کیلومتری شهر کهن نیشابور قرار داشته است.

نشانه‌های موجود در متون کهن و همچنین شواهد باستان‌شناسی؛ بیانگر استقرار شهر نیشابور آن دوران‌ها، در جنوب شرقی شهر امروزین، است. «نقشه‌ توپوگرافی نیشابور کهن» ترسیم‌شده به دست‌ ریچارد بولیِت؛ منتشر شده در ۱۹۷۶ میلادی(۲۰) شناخته‌شده‌ترین جانمایی شهر کهن است.

بر پایه این جانمایی، حصار جنوبی شهر کهن {از غرب تا شرق: از پایین‌دست نقاط آرامگاه عطار (محله شادیاخ) تا روستای جوری و آرامگاه فضل‌بن شاذان امروزین} با امتداد متمایل این ناحیه به جهت شمال شرق و در حدود جنوب بزرگراه امروزین نیشابور به مشهد {و فرادست شمال خط راه‌آهن}؛ به حصار شمالی شهر نیشابور سده پنجم هجری {و احتمالاً یکی دو سده پیش و پس از آن} می‌رسیده است.(۲۱) در پی ‌هم‌سنجی {= تطبیق} داده‌های نقشه توپوگرافی یادشده با تصویر ماهواره‌ای این ناحیه؛ قرارگیری دهکده فوشنجان، در جبهه شمال شرقی شهر نیشابور کهن نمایان است؛ چنانکه فاصله مستقیم میان حد شمال شرقی روستای فوشنجان(۲۲) و محوطه بقایای کهندژ شهر کهن نیشابور {موسوم به تپه ترب‌آباد در میانه خاوری شهر کهن}؛ اندکی کم‌تر از ۶٫۵ کیلومتر است. حد یادشده، در حدود ۵٫۹ کیلومتری شمال شرقی جایگاه «باب ابی‌الاسود» {= دروازه شمالی نیشابور کهن در شمال شرقی جاده قدیم نیشابور- مشهد؛ از دیدگاه ریچارد بولیت} قرار دارد.

از ربع مازل تا دهستان فضل

رَبع مازُل، یکی از بخش‌های چهارگانه ولایت {= شهرستان} نیشابور کهن است.(۲۳) کتاب «أحسَن‌ التَقَاسِیم فی معرفَه الأقَالیم» نوشته‌شده به سال ۳۷۵ق، از کهن‌ترین منابعی است که از بشتقان {یا بشتنقان} از دیه‌های ناحیه مازُل نیشابور، یادکرده است.(۲۴) بزرگِ تاریخ‌نگارانِ نیشابور، امام ابوعبدالله حاکم نیشابوری {۳۲۱-۴۰۵ق} نیز از این دهکده در کنار دو آبادی دیگر {فرخک و باغ فرک} ربع مازُل نام برده است.(۲۵) در سده‌های سپسین؛ کتاب «تاریخ حافظ ابرو» برجسته‌ترین اثر جغرافیای تاریخی در دوره تیموری {سده ۹ق} است که از فوشنجان را در میان قریه‌های «بلوک مازل» آورده است: فَرَخک، اَدک، فوشَنجان، بوزان، محمودآباد، کار نه، علمدار، مابحان، دبر، بورن، استرآباد، ماذون و دو قریه دیگر.(۲۶)

«کتابچه نیشابور» نوشته میرزا حسین به عبدالکریم درّودی به سفارش میرزا محمدحسن خان اعتمادالسلطنه –وزیر انطباعات دربار قاجار- که گزارشی از روستاهای نیشابور در سال ۱۲۹۶ق {۱۲۵۸ش} است؛ از جمله منابع نزدیک به روزگار ماست که باشندگی فوشنجان را در ناحیه مازل، مستند می‌نماید. درّودی درباره فوشنجان نوشته است: در «بلوک ماذول، یک فرسنگی بلده {= شهر نیشابور}. در فوقِ {بالادستِ} جاده خراسان، در دامن کوه واقع است. زراعت آن از آب رودخانه بوشان {بوژان}؛ هوای آنجا در زمستان، سرد و در تابستان، معتدل است. قدیمی‌النسق است. شصت و شش خانوار، سکنه دارد. شش خانوار، ملّا و روضه‌خوان. باقی شصت خانوار، رعیّت خالص قریه است. نفوس، دویست نفر از کبیر و صغیر دارد. هفت نفر سواره نوکر {در خدمتِ} دیوان اعلی جمعی باقرخان دارد.»(۲۷)

روستای فوشنجان که در کتاب «فرهنگ جغرافیائی ایران» رزم‌آرا {چاپ ۱۳۲۹ش}؛ از توابع دهستان مازول بخش حومه شهرستان نیشابور یادشده؛ دارای قنات و راه ارابه‌رو؛ ۶۹۸ نفر سکنه؛ با شغل زراعت و گله‌داری بوده است.(۲۸) فوشنجان در دوره تقسیمات جدید کشوری؛ بر پایه سرشماری ۱۳۳۵ تا ۱۳۶۶ از توابع دهستان مازول(۲۹) و با تشکیل دهستان فضل طی مصوبه ۱۱۷۹۵۲ت۹۱۷ به تاریخ ۱۰/۰۴/۱۳۶۶ همراه با شماری از آبادی‌های جبهه شرقی ناحیه مازول به دهستان نوبنیاد فضل پیوست.(۳۰) و امروز نیز از توابع دهستان فضل بخش مرکزی شهرستان نیشابور است.(۳۱) گفتنی است جمعیت فوشنجان در سال ۱۳۳۵، ۵۰۶ نفر(۳۲)؛ ۱۳۵۵، ۱۰۱۹نفر(۳۳)؛ ۱۳۶۵، ۱۳۵۹نفر(۳۴)؛‌ ۱۳۸۵، ۱۴۵۷ نفر(۳۵) و ۱۳۹۵، ۸۷۸ نفر(۳۶) بوده است.

یادداشت‌ها و پانوشت‌ها:

ابن حوقل، ابی‌القاسم، «صوره الارض»، بیروت: دار مکتبه الحیاه، ۱۹۹۲، ص۳۶۳٫
بنگرید: حسینی، محمدباقر، «عوامل رشد علمی و سیاسی نیشابور در قرون گذشته»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، دوره ۳۰، ش ۳-۴، پاییز و زمستان ۱۳۷۶، ص۴۲۹-۴۵۲؛ سعادتی‌فر، براتعلی، «نیشابور، ققنوس شرق»، جاده ابریشم، ضمیمه ش ۵۷، مرداد ماه ۱۳۸۲، ص۱۷۰-۱۷۱؛ جنیدی، فریدون، «نیشابور» در «پایتخت‌های ایران»، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۴، ص۳۲۶-۳۳۵٫
صومعه، حسین، «کوه نشابور؛ کاوشی در پیشینه نام بینالود»، خیام‌نامه، ش۳۸۰، ۱۹ خرداد ۱۳۹۷، ص۴٫
جنیدی، همان، ص۳۳۱٫
صومعه، حسین، «نگاهی به جغرافیای تاریخی ناحیه مازل نیشابور؛ بخش (۳): بلوک ماذول و دهستان مازول»، هفته‌نامه خیام‌نامه، سال دوازدهم، شماره ۴۱۰، شنبه ۱۵ دی ۱۳۹۷، ص۴٫
نظریان، حسن، «نیشابور» {پیشگفتار} در«درآمدی بر جغرافیا و تاریخ نیشابور»، علی طاهری، نیشابور: ابرشهر، ۱۳۸۴٫
مقدسی، محمد، «رحله المقدسی؛ احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم»، حرّرها و قدمها شاکر لعیبی، ابوظبی: دارالسویدی، ۲۰۰۳م، ص۲۸۹٫
همان، ص۲۸۶٫
بازگویی امروزی عبارت «متنزّهات و مواضع تفرّج و تنزّه اهل بلده، قُرای این رَبع {ربع مازل = ناحیه مازل} است» از کتاب «تاریخ نیشابور». بنگرید به: حاکم نیشابوری، ابوعبدالله، «تاریخ نیشابور»، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه، ۱۳۷۵، ص۲۱۵٫
Guy le Strange, Author of “The Lands of the Eastern caliphate”
لسترینج، گای، «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی»، ترجمه محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۶، ص۴۱۳٫
مقدسی، همان، ص۲۸۹٫
شفیعی کدکنی، محمدرضا، «تعلیقات» در «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، همان، ص۲۸۱٫
عارضه جغرافیایی «فوشنجان»، کد عارضه: ۲۶۱۵۹۱، وبگاه پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران (وب: gndb.ncc.org.ir)، سازمان نقشه‌برداری کشور، تاریخ بازدید: ۷ بهمن‌ ۱۳۹۷٫
جمعیت استان خراسان رضوی به تفکیک تقسیمات کشوری ۱۳۹۵، درگاه ملی آمار (وب: amar.org.ir)، مرکز آمار ایران، تاریخ بازدید: ۷ بهمن ۱۳۹۷٫
«نقشه پراکنش آبادیها و توپوگرافی در دهستان فضل شهرستان نیشابور»، گروه نقشه و GIS معاونت برنامه‌ریزی استانداری خراسان رضوی، ]بی‌تا[.
بازبینی تصویر ماهواره‌ای ناحیه فوشنجان در وبگاه Google Maps (وب: google.com/maps)، تاریخ بازدید: ۷ بهمن ۱۳۹۷٫
سمعانی، عبدالکریم، «الأنساب»، حقق نصوصه و علق علیه عبدالرحمن بن یحیی المعلمی، الیمانی، قاهره: ۱۹۸۰، ج۲، ص۲۲۴؛ جزری، عزالدین ابن اثیر، «اللباب فی تهذیب الانساب»، بیروت: دار صادر، ۱۹۸۰م، ج۱، ص۱۵۵؛ . حموی، شهاب‌الدین یاقوت، «معجم‌البدان»، بیروت: دار صادر، ۱۹۷۷م، ج۱، ص۴۲۵٫
مصاحب، غلامحسین، «دایره المعارف فارسی»، تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۱، ج۲، ص۱۸۷۷٫
Bulliet, Richard W, “Medieval Nishapur: A Topographic and Demographic Reconstruction”, Studia Iranica, Vol.5, 1976, pp.67-89.
آگاهی بیشتر: ریاضی‌کشه، محمدرضا، «نیشابور از دیدگاه باستان‌شناسی»، مجله باستان‌شناسی و تاریخ، سال ششم، ۱۳۶۹، شماره اول و دوم، ص۲۵؛ همچنین: بولیت، ریچارد، «بازشناسی و جمعیت‌شناسی نیشابور قرون وسطایی»، ترجمه علی انوری، ماهنامه آینده، شال هشتم، ش۸، آبان ۱۳۶۱، ص ۵۱۲-۵۲۰؛ عینی‌فر، علیرضا؛ کوچک خوشنویس، احمدرضا، «بازآفرینی تصوری شهر از متون تاریخی: نیشابور غازانخانی»، هنرهای زیبا، ش۱۱، تابستان ۱۳۸۱، ص ۷۷-۸۸٫
به فاصله نسبتا کمی از حاشیه شمال شرقی روستای کنونی فوشنجان، محوطه باستانی فوشنجان قدیم قرار دارد که در میان اهلی به «تپه معروف» است. بنگرید: لباف خانیکی، رجبعلی، «فوشنجان نیشابور و بکتاشیه»، فصلنامه پاژ، ش۱۸، تابستان ۱۳۹۴، صص۵۷-۵۸٫
آگاهی بیشتر: صومعه، حسین، «بازشناسی ربع نیشابور خراسان و تقسیمات جغرافیایی آن (از نگاه متون جغرافیایی و تاریخی کهن)»، دوهفته‌نامه آفتاب صبح نیشابور، سال یکم، شماره ۱۳، یکشنبه ۲۷ تیر ۱۳۹۵، ص۳٫
مقدسی، محمد، «احسن ‌التقاسیم فی معرفه الاقالیم»، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱، ج۱، ص۱؛ ج۲، ص۴۶۳٫
حاکم نیشابوری، همان، صص۲۱۴، ۲۸۴٫
مجتبوی، سیدحسین؛ محقق نیشابوری، جواد؛ نظریان، حسن، «فرهنگ جغرافیای تاریخی نیشابور»، نیشابور: دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۹۲، ص۸۸٫
درّودی، میرزا حسین بن عبدالکریم، «کتابچه نیشابور؛ گزارش روستاهای نیشابور در سال ۱۲۹۶ قمری»، به کوشش رسول جعفریان، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۸۲، صص۱۶۹-۱۷۰٫
رزم‌آرا، حسینعلی، «فرهنگ جغرافیائی ایران»، تهران، دایره جغرافیائی ستاد ارتش، ۱۳۲۹، ج۹، ص۲۸۶٫
فریدی مجید، فاطمه؛ ملک‌پور، نجمه، «سرگذشت تقسیمات کشوری ایران (کتاب اول از ۱۲۸۵ تا ۱۳۸۵)»، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۸، ج۳، صص۱۵۲، ۱۹۹، ۲۳۶، ۳۲۰٫
«ایجاد و تشکیل تعداد ۱۵ دهستان شامل روستاها، مزارع و مکانها در شهرستان نیشابور تابع استان خراسان»، وبگاه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (سامانه قوانین)؛ تاریخ بازدید: ۰۹/۱۲/۱۳۹۷؛ فریدی مجید، همان، ص۳۶۶؛ صومعه، حسین، «نگاهی به جغرافیای تاریخی ناحیه مازل نیشابور؛ بخش (۳): بلوک ماذول و دهستان مازول»، همان.
۳۱٫ «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵- جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری (تا سطح آبادی) – خراسان رضوی»، وبگاه مرکز آمار ایران، تاریخ بازدید: ۰۹/۱۲/۱۳۹۷٫
«گزارش مشروح حوزه سرشماری نیشابور»، وزارت کشور، تیرماه ۱۳۳۸، ص۵٫
«فرهنگ آبادیهای کشور بر اساس سرشماری آبان ۱۳۵۵»، مرکز آمار ایران، جلد ۲۱، ش ۸۵۷، مرداد۱۳۶۱، ص۳۱۸٫
«فرهنگ آبادی‌های شهرستان نیشابور بر اساس سرشماری ۱۳۶۵»، مرکز آمار ایران، ]اسفند۱۳۶۸[، ص۴۸٫
«نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵- شناسنامه آبادی‌ها – خراسان رضوی»، وبگاه مرکز آمار ایران، تاریخ بازدید: ۰۹/۱۲/۱۳۹۷٫
«نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵- جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری (تا سطح آبادی) – خراسان رضوی»، همان.