محسن تقیان

وکیل دادگستری و مدرس دانشگاه
هر انسان مسلمانی در زمان حیات خود، باید تکلیف هر آنچه که بعد از مرگ، اراده تحقق و انجام آن را دارد، معین کند تا بعد از فوت، به طور مستقیم یا با واسطه به آن جامه ی عمل پوشیده شود.

اما معمولا مشکل بعد از فوت صاحب وصیت آغاز می‌شود؛ چرا که اثبات صحت این سند عادی دردسرهای زیادی دارد. بنابر این بهتراست وصیت‌نامه رسمی تنظیم شود چرا که  وصیت ‌نامه رسمی مصون از تعرض است، این نوع وصیت‌نامه نیازی به مراحل اثباتی نخواهد داشت و مانند سایر اسناد رسمی لازم‌الاجرا است. وصیت‌نامه فقط به تملیک مال خلاصه نمی‌شود، بلکه ما مسلمانان معتقدیم که وصیت‌نامه تدبیر همه امور بعد از مرگ است. کارهایی مانند نماز، روزه، انجام امور خیر یا عام‌المنفعه، کمک به ایتام وپرداخت وجوهات شرعی که اراده موصی (صاحب وصیت‌نامه) بر آن است بعد از مرگ وی باید صورت گیرد، می‌تواند در وصیت‌نامه قید شود. همچنین موصی می‌تواند وصیت کند که فردی ضمن رسیدگی به همه اموال و دارایی‌هایش، دیون و مطالباتش را سر و سامان داده و آنها را وصول یا پرداخت کند.

انواع وصیت نامه:

وصیت‌نامه عهدی و تملیکی

در وصیت‌نامه عهدی، شخص یک یا چند نفر را مامور انجام امور یا تصرفات دیگری می‌کند و شخص مامور که به تصریح قانون، وصی نامیده می‌شود، موظف به انجام اموری است که از طرف موصی تعیین می‌شود.

در وصیت‌نامه ی تملیکی ، شخصی عین یا منفعتی از مال خود را برای بعد از مرگش به دیگری به طور مجانی تملیک کرده و شخصا و راسا سبب تملیک مال را ایجاد و انشا می‌کند اما تاثیر و تملیک با زمان فوت موصی و قبول موصی‌له (کسی که وصیت تملیکی به نفع او می‌شود) محقق می‌شود؛ در این صورت نیاز به اقدام دیگری از جانب وصی برای تحقق اراده موصی نیست.

درباره شرایط تنظیم وصیت‌نامه تملیکی  باید گفت که : برای تنظیم این سند، متقاضی علاوه بر ارائه مدارک هویتی باید مدارک مالکیت مالی که قصد تملیک آن را دارد، ارائه کند، ضمن اینکه اگر مال موضوع وصیت غیرمنقول باشد، اخذ استعلام از اداره ثبت محل وقوع مال ضرورت دارد. حکم قانونگذار درباره اسناد رسمی، شامل وصیت‌نامه رسمی نیز می‌شود و از حمایت قانونی برخوردار است،  قانون گذار این اطمینان را به وصیت‌کننده خواهد داد که اراده مکتوب وی در قالب وصیت‌نامه رسمی، مصون از تعرض بوده و لازم‌الاجرا است. و هر سند تنظیمی، به تعداد متعاملین با یک نسخه اضافی برای بایگانی در دفتر تنظیم می‌شود و ذی‌نفع در صورت نیاز می‌تواند از آن رونوشت دریافت کند.

شخص می‌تواند هر طور که مایل است، اموال و دارایی خود را وصیت کند: وصیت نسبت به همه اموال امکان‌پذیر است اما تحقق آن موکول به تحقق شرطی است که قانون گذار مقرر کرده است. طبق دستور قانون گذار وصیت تا ثلث اموال بدون شرط صحیح است. بر اساس وصیت به زیاده بر ثلث ترکه، نافذ نیست؛ مگر به اجازه‌ وراث و اگر بعضی از ورثه اجازه کند، فقط نسبت به سهم او نافذ است. این موضوع با مساله انحصار وراثت و تعیین سهم‌الارث وراث تداخل یا تباینی ایجاد نمی‌کند زیرا وقتی شخصی فوت می‌کند و ورثه، صدور گواهی حصر وراثت را تقاضا می‌کنند، وصیت‌نامه نیز ارائه شده و گواهی حصر وراثت با رعایت و لحاظ مفاد وصیت‌نامه صادر خواهد شد.همچنین اگر وصیت‌نامه دارای بار مالی باشد، به این معنا که در میزان سهام ورثه تاثیرگذار باشد، باید هنگام صدور گواهی واریز مالیات بر ارث توسط سازمان امور مالیاتی لحاظ شود. به هر حال در زمان درخواست صدور گواهی انحصار وراثت یا صدور گواهی واریز مالیات بر ارث با عنایت به وصیت و بر مبنای محتوای و مفاد آن عمل خواهد شد.

در وصیت‌نامه رسمی نیازی به گذراندن مراحل قضایی و اداری دست و پاگیر وجود ندارد،  دادگاهی که گواهی حصر وارثت را صادر می‌کند، به رسیدگی در صحت و اصالت سند و نیز رعایت تشریفات و سایر امور لازم درباره وصیت‌نامه عادی به نحوی که در قوانین مقرر شده است، وارد نمی‌شود و فقط مراتب ارائه آن وصیت را در گواهی حصر وراثت ذکر می‌کند و صرفا چنانچه از حیث ثلث و مازاد بر آن اختلافی وجود نداشته نباشد، بدون هیچ‌گونه منعی قابل اجرا است. متن و مفاد وصیت‌نامه قابل تغییر است قانونگذار تجویز کرده است که موصی می‌تواند هر زمانی که اراده کند از وصیت رجوع یا برخلاف وصیت قبلی، وصیت دیگری کند. بر همین اساس موصی مجاز خواهد بود با کم یا زیاد کردن متن وصیت‌نامه تغییری در آن ایجاد کند.

نخستین و مهمترین شرط وصی این است که وصی مورد اعتماد و وثوق موصی باشد همچنین وصی باید دارای شرایط قانونی برای اجرای مفاد وصیت باشد تا پس از فوت موصی و با صدور گواهی حصر وراثت اقدام به اجرای مفاد وصیت‌نامه کند. ، وصی به حکم قانون مکلف به اجرای مفاد وصیت‌نامه است و اگر چه نسبت به اموالی که بر حسب وصیت  در دست و تصرف او است، حکم امین را دارد اما در صورت انجام ندادن وصایای موصی، ضامن و عزل خواهد شد. وصیت‌نامه به مرجع صادرکننده گواهی حصر وراثت ارائه می‌شود،وصیت‌نامه رسمی به دلیل اعتبار قانونی و عدم استماع انکار و تردید نسبت به آن، نیازی به رسیدگی نخواهد داشت؛ مگر مواردی خاص از جمله اختلاف در میزان ثلث و مازاد بر آن که نیازمند گذراندن تشریفات خاص خود است اما اصل وصیت قابل انکار و تردید نبوده و مفاد و مندرجات آن رسمی، معتبر و لازم‌الاجرا است.