نگاهی به تاریخچه ی ترانه در ایران
بخش پنجم
- چگونگی برپایی جشن مهرگان در گذشته
با نگاهی با آثار بجا مانده از بزرگان و دانشمندان و مورخانی چون فردوسی، بیرونی، اسدی توسی، کتزیاس، دوریس، استرابون و همچنین آثار شاعرانی چون رودکی، فرخی، منوچهری دامغانی، ناصرخسرو، سعد سلمان و بسیاری دیگر می‌توان به راحتی شیوه ی برگزاری جشن مهرگان در دوران گذشته را دریافت.
«کتزیاس»۱۶ یونانی، از پزشکان ویژه ی دربار هخامنشی می‌نویسد: «… پادشاهان هخامنشی به هیچ گونه نباید مست شوند، مگر در روز جشن مهرگان که لباس‌های ارغوانی گرانبهایی می‌پوشند و همراه با مردم و دسته‌های نوازندگان و خنیاگران در باده پیمایی همگانی شرکت می‌جویند …»
این تنها روز در ایران هخامنشی بوده که مردم می‌توانستند در حضور پادشاهان به صورت همگانی باده گساری کنند.
تاریخ نگار دیگری به نام «دوریس»۱۷ می‌نویسد: «… پادشاهان در این جشن پایکوبی و دست افشانی می‌کردند …»
«استرابون»۱۸ آورده است «خشتره پاون»۱۹ (ساتراپ ارمنستان)، در جشن مهرگان بیست هزار کره اسب به رسم پیشکشی به دربار شاهنشاه هخامنشی گسیل می‌داشت… اردشیر پاپکان (بابکان) و خسرو انوشیروان در این روز تن پوش نو به مردم می‌بخشیدند… در این روز موبد موبدان خوانچه ای که در آن لیمو، شکر، نیلوفر، سیب، به، انار و یک خوشه‌ی انگور سفید و هفت دانه مورد گذاشته بود، واج گویان (زمزمه کنان) نزد شاه می‌آورد. هفت مورد و هفت چیز دیگر که در خوانچه می‌گذاشتند، همان هفت چین۲۰ بود که جزو تشریفات جشن نوروز و مهرگان به حساب می‌آید….
ابوریحان بیرونی نوشته است: «… گویند مهر، نام خورشید است و در چنین روزی پدیدار گشته، از این رو، نام مهرگان را به او نسبت داده اند. پادشاهان در این روز تاجی به شکل خورشید که در آن دایره ای مانند چرخ چسبیده بود بر سر می‌گذاشتند و می‌گویند که در این روز فریدون بر بیوراسپ (ضحاک ماردوش) دست یافت. چون در چنین روزی فرشتگان از آسمان به یاری فریدون پایین آمدند، لذا در جشن مهرگان به یاد آن روز، در سرای پادشاهان، مردی دلیر می‌گماشتند و بامدادان به آواز بلند ندا می‌داد، ای فرشتگان به سوی دنیا بشتابید و جهان را از گزند اهریمنان برهانید».
خلف تبریزی نیز بخشی از مراسم جشن مهرگان را چنین توصیف می‌کند: «… و گویند که اردشیر بابکان تاجی که بر آن صورت آفتاب نقش کرده بودند در این روز بر سر نهاد و بعد از او پادشاهان پارس نیز در این روز همچنان تاجی بر سر اولاد خود نهادندی و روغن «بان» که آن درختی است و میوه ی آن را «حسب البان» گویند به جهت یُمن و تبرک بر بدن مالیدندی و اول کسی که در این روز نزدیک پادشاهان پارس آمدی موبد موبدان و دانشمندان بودی و هفت خوان از میوه همچو ترنج و سیب و به و انار و عناب و انگور سفید و کُنار با خود آوردندی، چه عقیده ی پارسیان آن است که در این روز از هر هفت میوه ی مذکور بخورند و روغن بان بر بدن بمالند و گلاب بیاشامند و بر خود و دوستان خود بپاشند …»
«کومون»۲۱ شرق شناس بلژیکی در کتاب خود به نام «آیین میترا» چنین اظهار می کند:«.. جشن مهرگان در کشورهای روم باستان، روز پیدایش خورشید نامیده می‌شد و آن را «سُل ناتالیس این وِکتی»۲۲ می‌گفتند که به بیست و پنجم ماه دسامبر کشیده شد و شماری زیاد از مسیحیان پیش از عیسی به آیین مهرپرستی گرویدند و پس از گسترش دین مسیح در اروپا، روز زایش مسیح قرار داده شد. چون مسیحیان نمی‌خواستند این روز را جشن بگیرند به نام زاده شدن عیسی جشن گرفتند».
در واقع باید گفت که کریسمس مسیحیان بر پایه‌ی مهر روز و شاید هم جشن سده ی ایرانیان باستان است.
دکتر «ذبیح اله صفا» در مقاله ای۲۳ چنین می‌نویسد: «در روزهای مهرگان و نوروز، پارسیان، مُشک و عنبر و عود هندی به یکدیگر می‌دادند …. رسم و آیین و آداب جشن مهرگان همانند بزرگواری روز نخست نوروز بوده است».
ابومسلم خراسانی، برمکیان و دولتمردان عباسی، در گرفتن جشن مهرگان پافشاری داشتند.
در کتاب «تلمود»۲۴ هم از جشن مهرگان سخن رفته است و این نشان می‌دهد که این جشن در بسیاری از مناطق دنیای باستان برگزار می‌شده است.
واژگان «مهرجان»(مهرجانات) و «نیروز» که معرب شده‌ی مهرگان و نوروز است و اکنون نیز در بسیاری از کشورهای عرب زبان حاشیه‌ی خلیج فارس و برخی از کشورهای شمال آفریقا به مفهوم جشنواره (فستیوال)، کاربرد دارد و وارد زبان و قلمرو فرهنگی کشورهای مسلمان و عرب زبان گردیده است نیز نشانه ی دیگری از فرّ و شکوه این دو جشن باستانی ایرانی است.
- چگونگی برگزاری جشن مهرگان در عصر مدرن
امروزه در ایران فقط زرتشتیان و کلیمیان هستند که چند روز مانده به مهر با خانه تکانی به پیشواز پاییز و مهرگان می‌روند. در آن روز جلوی در خانه‌ها را آب پاشی و جارو کرده و پس از آن با رفتن به نیایشگاه‌ها و گردهم آمدن و با تهیه ی خوراک‌های سنتی از یکدیگر پذیرایی می‌کنند و با سخنرانی، خواندن سرود و شعر و دکلمه جشن مهرگان را با شادی برپا می‌کنند.
در برخی روستاهای کشور، جشن مهرگان همراه با اجرای موسیقی سنتی همراه است بدین گونه که در روز پنجم پس از مهرگان، گروهی از اهالی روستا که بیشتر آنان را جوانان تشکیل می‌دهند در تالار مرکزی یا نیایشگاه مرکزی روستا یا سرچشمه و قنات، گرد هم می‌آیند و «گروه ساز» را تشکیل می‌دهند. هنرمندان روستایی نیز با سُرنا و دف گروه را همراهی می‌کنند، آن‌ها با هم حرکت کرده و از یک سوی روستا و از نخستین خانه مراسم بازدید از اهالی روستا را آغاز می‌کنند و با شادی وارد خانه‌ها می‌شوند؛ کدبانوی هر خانه مانند همه ی جشن‌های ایرانی، نخست آینه وگلاب می‌آورد و اندکی گلاب در دست افراد ریخته و آینه را در برابر چهره ی آن‌ها نگه می‌دارد و سپس از میهمانان با آجیل «لــُرَک»۲۵ همراه با شربت و چای پذیرایی می‌شود.
آنگاه یکی از افراد گروه ساز که صدایی رسا دارد، نام کسانی را که قبلا در این خانه سکونت داشته و درگذشته اند را باز می‌گوید و برای همه ی آن‌ها آمرزش و شادی روان آرزو می‌کند.
پس از آن بشقابی از لرک از این خانه دریافت می‌کنند و در دستمال بزرگی که بر کمر بسته اند ریخته و از خانه بیرون آمده و به خانه ی بعدی می‌روند. چنان که در خانه ای بسته باشد، برای لحظه ای بیرون خانه می‌ایستند و با بیان نام درگذشتگان آن خانه، بر روان آن‌ها درود می‌فرستند.
برخی از خانواده‌ها نیز پول و میوه برای استفاده در جشن مهرگان به گروه می‌دهند و برخی دیگر نیز نوعی نان مخصوص به نام «لورگ» درست می‌کنند و گوشت‌های بریان شده که به قطعات کوچکی تقسیم شده است همراه با سبزی داخل آن قرار داده به گروه می‌دهند. پس از پایان مراسم در نیایشگاه، موبد یا کدخدا، آجیل، میوه و نان و گوشت و سبزی گردآوری شده را در میان شرکت کنندگان پخش می‌کند.
مردم تا آنجا که امکان دارد لباس‌های ارغوانی یا سرخ پوشیده و به شادی می‌پردازند و هر یک چند نوشته ی شادباش (کارت تبریک) برای هدیه به همراه دارند.
- سفره‌ی مهرگان
خوان یا سفره‌ی مهرگان نیز همچون سفره‌ی هفت سین نوروز و دیگر سفره‌های جشن‌های ایرانی، هفت چینی از میوه‌ها و خوراکی‌ها همراه با شاخه‌هایی از درختان «سرو»، «مورد» و «گز» و شربتی از عصاره‌ی «هوم»۲۶ که با شیر رقیق شده و نان مخصوص «لورگ» است که روی پارچه‌ای ارغوانی دور یک چراغ چیده می‌شوند. میوه های سفره عبارتند از هفت میوه همچون سیب، انار، نارنج، سنجد، به، انگور سفید، انجیر، کُـنار، زالزالک، ازگیل، خرمالو؛ آجیل ویژه هم از ترکیبی از هفت خشکبار مانند: مغز گردو، پسته، مغز فندق، بادام، تخمه، توت خشک، انجیر خشک و نخودچی را شامل می شود. برای این مراسم آش خاصی پخته می شود که بایستی از هفت غله ی گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن در آن استفاده شود.
از دیگر اجزای این سفره عبارتند از: کاسه ای پر از آب و گلاب، سکه، برگ آویشن، گل‌های بنفشه، نازبو (ریحان)، آیینه، سرمه دان، شیرینی و بوی‌های خوش همچون اسفند، عود و کُندر.
- مقام موسیقایی مهرگان
خلف تبریزی در «برهان قاطع» برای یکی از مقام‌ها و لحن‌های موسیقی سنتی ایران نام «موسیقی مهرگانی» را آورده است که گمان می‌رود در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه ای نواخته می‌شده که اکنون از آن آگاهی نداریم.
همچنین در میان دوازده مقام نامبرده شده در کتاب «موسیقی کبیر» ابونصر فارابی، مقام یازدهم با نام مهرگان ثبت شده است و نیز نظامی گنجوی در منظومه‌ی «خسرو و شیرین» نام بیست و یکمین لحن از سی لحن نامبرده شده را «مهرگانی» نوشته است.
ادامه دارد
مهرداد مومنی
