خیام نیشابوری
و
گاهشماری خورشیدی
ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام نیشابوری (۵۱۷ ـ ۴۳۹ ه.ق) که به سبب اشعار حکیمانه‌اش شهرتی جهانی دارد، تنظیم‌کننده تقویم رسمی ایران، یعنی تقویم هجری خورشیدی است. اختلالاتی که در زمان حیات خیام یعنی سده ۵ هجری در گاهشماری‌ها وجود داشت، دولت سلجوقی را برآن داشت تا تقویم جدیدی با مبدأ هجرت پیامبراسلام از مکه به مدینه و براساس سال خورشیدی را تدارک ببیند.
پیش از ورود اسلام به ایران و به روزگار زمامداری ساسانیان (۲۲۶ تا ۶۵۲ میلادی) هر سال مرکب از ۳۶۵ شبانه روز در ۱۲ ماه بود. از آنجا که سال مداری یا حقیقی ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۹ ثانیه است و سال عرفی ساسانیان، سرراست ۳۶۵ روز بود، هر ۴ سال یک بار، سال عرفی از سال حقیقی یک روز عقب می‌افتاد و نوروز با اول فروردین برابری نداشت. همچنین هر ۱۲۰ سال یک بار، سال عرفی یک ماه از سال حقیقی عقب می‌افتاد. منجمان ساسانی چاره کار را در این دیدند که با گذشت هر ۱۲۰ سال، یک سال را به صورت چرخشی ۱۳ ماهه حساب کنند. یعنی بعد از ۱۲۰ سال اول، دو ماه فروردین و بعد از ۱۲۰ سال دوم، دو ماه اردیبهشت داشته باشند و به همین ترتیب تا ماه اسفند پیش بروند. این رویه تا پایان دوره ساسانی رواج داشت، اما پس از اسلام به فراموشی سپرده شد و انطباق سال عرفی با سال حقیقی به هم خورد.
در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی (۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری) و وزارت خواجه نظام‌الملک توسی، احتمالا به اشاره خواجه، تصمیم گرفتند که به نابسامانی در گاهشماری پایان دهند و از این رو حکیم عمر خیام نیشابوری مأمور شد با همراهی گروهی از منجمان برجسته، محاسبات جدیدی را ترتیب دهد. در آن زمان، خیام که هنوز از مرز ۳۰ سالگی نگذشته بود، شهرت علمی درخور توجهی داشت و مورد احترام ملکشاه سلجوقی و خواجه نظام الملک بود. بدین سبب اصلاح تقویم به او واگذار شد.
تقویم جلالی، موفق شد که سال عرفی را با سال طبیعی تطبیق دهد. نه فقط نوروز، درست در اول بهار یا به اصطلاح منجمان در نقطه اعتدال بهاری قرار گرفت، بلکه تمام فصل‌های عرفی با فصل‌های حقیقی منطبق شدند. این که امروزه در تقویم ایرانی یا همان جلالی، بهار و تابستان ۹۳ روز است، فصل پاییز ۹۰ روز دارد و زمستان ۸۹ روز حساب می‌شود، برای این است که اول هر فصل عرفی دقیقا برابر با آغاز فصل حقیقی باشد. سالی که با تقویم جلالی محاسبه می‌شود، برخلاف سال میلادی که در هر ۱۰ هزار سال، نزدیک به ۳ روز با سال حقیقی اختلاف پیدا می‌کند، همواره مطابق با سال حقیقی است و هیچ گاه از آن عقب نمی‌ماند. از همین رو، سال‌های کبیسه در تقویم جلالی ثابت نیستند و بر مبنای رصد سالانه تعیین می‌شوند. به طور معمول هر چهار سال یک بار، سال را کبیسه می‌گیرند، اما پس از گذشت ۲۸ یا ۲۹ سال، کبیسه گرفتن بعد از ۵ سال اجرا می‌شود؛ یعنی به جای آن که سال ۳۲ را کبیسه حساب کنند، سال ۳۳ را کبیسه می‌گیرند. تاریخ تاسیس تقویم جلالی، روز جمعه نهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری بود. در این تاریخ، خیام کمابیش جوانی ۳۲ ساله بود و این خود نشان نبوغ بالای این شاعر حکیم و عارف مسلک ایرانی دارد.
گاهشماری هجری خورشیدی یا تقویم هجری شمسی امروزی ایران برپایه تقویم جلالی است. مبدأ گاهشماری هجری خورشیدی مانند گاهشماری هجری قمری، هجرت پیامبر اسلام حضرت محمّد (ص) از مکه به مدینه در تاریخ است.
این تقویم از ۳۶۵ روز در قالب ۱۲ ماه تشکیل شده است .اکنون این تقویم در کشورهای ایران و افغانستان تقویم رسمی است. در ایران با تصویب مجلس شورای ملی در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴، گاهشماری هجری خورشیدی، تقویم رسمی کشور اعلام شد. هر سال دارای ۴ فصل با نام‌های بهار، تابستان، پاییز، و زمستان است و هر فصل ۳ ماه دارد و هر ماه تقریبا ۴ هفته و هرهفته ۷ روز با نام‌های شنبه، یکشنبه، دوشنبه، سه‌شنبه، چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه (آدینه) دارد. هر سال با ۱ فروردین و فصل بهار آغاز می‌شود. بلندترین روز سال در ۱ تیر و بلندترین شب سال در شب یلدا (از غروب ۳۰ آذر تا طلوع آفتاب در ۱ دی) رخ می‌دهد.
منابع:
۱-سبحانی، توفیق: مقدمه رباعیات خیام، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۷۹
۲-بیات، عزیزالله، کلیات تاریخ ایران، میراث ملل، تهران، ۱۳۷۰
